گنبد عالی ابرکوه یکی از جاهای دیدنی استان یزد است - راه ساری

گنبد عالی بر فراز صخره های طبیعی ساخته شده است. این اثر در سال 1312 به شماره 195 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. طبق مستندات تاریخی، گنبد عالی ابرکوه با قدمتی که به قرن پنجم هجری قمری باز می شود، مربوط به دوره حکومت سلجوقیان است. البته، بعضی بر این عقیده اند که بنا در دوره دیلمیان ساخته شده است. شاید بعضی شباهتهای بنا به الگوهای معماری ایرانی پیش از اسلام و تاریخ کتیبه گنبد سبب شده که چنین نظری در مورد گنبد داده شود. به واقع، گنبد عالی در عصر سلجوقی بنا شد. اما چون آرامگاه فردی از خاندان دیلمی بوده است، آن را با اسلوب معماری دیلمی ساخته اند. کتیبه گنبد روی ساقه آن واقع شده است و زمان ساخت را سال 448 هجری قمری بیان می کند. در کتیبه علاوه بر سال ساخت بنا، به دستور فردی به نام فیروزان اشاره می شود.

این دستور مبنی بر آن است که وی این مکان را به عنوان مقبره ای برای پدر خود، امیر شمس الدوله علی هزار اسب به همراه مادرش از خاندان دیلمیان ساخت. گنبد عالی استحکام بالایی دارد و پس از هزار سال همچنان پایدار در جای خود ایستاده است.

مقبره مذکور که از نمونه های جالب توجه معماری در نوع خود محسوب می شود، به صورت هشت ضلعی از سنگ و ساروج بنا شده و گنبد بر فراز آن واقع شده است. این بنای تمام سنگی با نمای خارج و داخل بصورت هشت گوش اضلاع کوچکتر آن 4/5 متر و اضلاع بزرگتر 6/8 متر و ضلع بین این دو هم 2/3 متر است که روی تخت گاهی چهارگوش بنا شد. هشت ضلعی سقف گنبد قوسی شکل و از سنگ بوده و در پایه گلوی گنبد به صورت مدور است و گنبد بر فراز آن واقع شده است. در پای گلوی گنبد، کتیبه ای به خط کوفی دیده می شود که حروف آن را با آجر تراشیده و در داخل متن کتیبه کار گذاشته اند. در داخل گنبد سرداب وسیعی دیده می شود که مدخل ورودی آن نیز در داخل گنبد واقع شده است. در داخل مقبره هم یک سرداب واقع شده که مدخل ورودی آن روبروی در ورودی گنبد واقع شده است.

مصالح ساختمانی بنا سنگهای طبیعی کوهستان و ساروج است که بر فراز صخره های طبیعی کوهستان بنا شد. به همین علت با وجود زلزله های پی در پی منطقه کوچکترین خللی در ارکان آن بوجود نیامده است. یک مدخل نیز در ضلع شمالی گنبد واقع شده است که بر سرداب زیرین مقبره راه دارد. در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته کتیبه به خط کوفی بنایی از آجر برجسته وجود دارد که یکی زیر مقرنس ها و دیگری بر بالای ورودی قرار گرفت. اضلاع بنا گذشته از ضلعی که ورودی در میان آن واقع شده است، همگی 40/5 متر و تمامی تا زیر نوار پائین گنبد بدون هیچگونه عنصر تزئینی بالا رفته است. ارتفاع و بلندای برج 22 متر و ضخامت دیوار گنبد 2 متر هست.