گلیم بافی، هنر باستانی در لرستان - راه ساری

می توان گفت بافتن پارچه و گلیم تقریبا از یک زمان رواج یافته است. حتی می توان گفت انسان پیش از آنکه دست به ساختن خانه بزند، اقدام به بافتن کرده است و برای بافتن پارچه از الیاف ظریف تر و برای بافتن گلیم از الیاف ضخیم تر استفاده می کرده است.

نقش گلیم در تمدن باستانی

در سال 1949 در سرزمین روسیه یک قطعه قالی به نام قالی (پازیریک) به حال انجماد پیدا شد که مربوط به 350 تا 500 سال قبل از میلاد مسیح بوده و به این ترتیب وجود قالی و گلیم در تمدنهای باستانی فلات ایران ثابت گشت. فرش یاد شده دارای 3600 گره متقارن در هر دسی متر مربع است.

نقش آن قالی بیانگر این است که برای رسیدن به چنین مهارتی در قالی بافی ضروری است که بافنده از یک سنت حداقل هزار ساله برخوردار باشد. بدین ترتیب تاریخ پیدایش هنر گلیم بافی و قالی بافی در ایران حدودأ بین1500 تا 2000 سال قبل از میلاد معین شده است. از آنجایی که گلیم زودتر از قالی بافته شده، تاریخ گلیم بافی به 3000 سال پیش از میلاد عنوان شده، که تاریخ شروع نساجی است و از وسایل بافتنی که از بهشهر به دست آمده و تاریخ آن متعلق به 600 سال قبل از میلاد است ، نشان می دهد که از موی بز و گوسفند استفاده می شده است. اما در خصوص پارچه معین نیست که از همین الیاف استفاده می کردند یا نه. در تپه های سیلک کاشان نمونه بافت پارچه متعلق به 4700 سال پیش به دست آمده است.

خوشه گلیم در لرستان

در کلیه شهرهای استان لرستان گلیم بافی رواج دارد و در شهرهای کوهدشت، نورآباد و الشتر به صورت پیشه اصلی به شمار می رود و استان ما جزو اولین استان های دارای خوشه بافت در این رسته است.

در حال حاضر گلیم وسیله ای است که به عنوان زیر انداز و پرده در چادرها و محل های عمومی نظیر قهوه خانه ها و نیز در تهیه لوازم زندگی و کار، مانند رختخواب بند (چادر شب)، سجاده، خورجین، جوال دیوارهای چادر، جل اسب، پشتی، سفره و ... استفاده می گردد که در این مقوله شرح داده شده است. گفتنی است که بافت گلیم و استفاده از آن تقریبا در تمام نقاط ایران رایج است.

واژه گلیم در دنیا

واژه گلیم بطور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خواب گره خورده است. نام این فرش در زبانهای مختلف با انواع گوناگونی استعمال می گردد. گلیم در افغانستان کیلیم، دراوکراین پلاس ، در قفقاز لیاط، در سوریه و لبنان چیلیم نامیده می گردد. بعلاوه صنعت صاف بافی بشکلی در همه دنیا از دشت های وسیع آمریکا تا اسکاندیناوی واندونزی یافت می گردد. گاهی فقط شباهتی در ساخت آنچه فراوری می گردد وجود دارد لیکن دیسیپلینی که ناشی از مواد وتکنیک کار است اغلب منجر به شباهت های بارزی در نقوش وهیئت فرشها می گردد.

تا همین اواخر گلیم بطور کلی توسط مجموعه داران وسوداگران قالی های مشرق زمین، فرشی بسیار نازل وناچیز تصور می شد ولی در دو دهه اخیر علاقه مندی نسبت به جنبه های تزیئنی و جمع آوری گلیم پدیدار گشته وامروزه انواع گلیم در سراسر دنیای غرب طالبان وطرفداران روز افزونی را کسب کرده است.

فن تخت بافی شامل رشته های پشم و مو یا الیاف نباتی در هم بافته ،باید بر حسب احتیاجات اساسی تمدنهای اولیه برای پوشش و پناهگاه و وسیله انبار کردن و همچنین برای وسایل راحتی ساده مانند فرش و مخده بوجود آمده باشد . در تاریخ به بافندگان و پارچه بافته شده اشارات بسیاری رفته است.

از تحقیقات به عمل آمده اینگونه به نظر می رسد که گلیم یک شیی اساساً تزئینی، اثاثی قابل حمل و عملی ، در طی روزگاری دراز برای مردم خاور میانه وآسیا بوده است. گلیم همراه جواهرات ولباس وسائل خیمه و خرگاه و یراق حیوانات و هویت طوایف روستانشین و عشایر صحراگرد را تشکیل می داده است. گلیم به عنوان فرش روی زمین و دیوارهای خیمه و خانه ها و مساجد و پوشش حیوانات و کیسه و خورجین فراوری می شد وبیشتر آسیای صغیر در قرون هفده و هیجده بخاطر فراوری گلیم و تجارت آن شهرت یافت. ثروت خانواده بصورت گلیم و قالی، فلزات قیمتی و حیوانات ذخیره می شد و هنگام قحطی و بحران های مالی این اموال را می توانستند در مقابل غله معامله کنند ویا اینکه به پول رایج محلی تبدیل کرده و در نزدیکترین بازارهای شهری از آن استفاده کنند.

اهمیت گلیم در خانواده؛ بخش ثابت جهیزیه

گلیم در خانواده همواره به عنوان بخشی از جهیزیه و مهریه عروس نقش عمده داشته است . موقعیت و منزلت هر خانواده مستقیماً به نوع و مقدار جهیزیه عروس ارتباط داشت و این امر تا حدی مبین این نکته است که چرا گلیم در گذشته با این همه هنرمندی و ابتکار بدون توجه به سودی که در بازارها از آن حاصل می شد، به خود مصروف می داشته است. مراسم ازدواج و وضع زندگی عشایر ، انتقال انواع گلیم های سنتی را به عنوان ارث تقاضا می کرد. همچنین گلیم در خانه به روش سنتی برای فرش کف خانه، بالش وپشتی و نازبالش ، کیسه های انباری ، بستر و مقاصد رسمی و پذیرایی بکار می رفت، نمایش ثروت با انباشتن گلیم ها و منسوجات نفیس جهیزیه در اطراف اتاق که در واقع بانک پس انداز بافتنی هاست ، یک نوع تفاخر بود. از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم طوایف عشایری شیوه منسجم زندگی خود را ازدست دادند و به اقامت در نواحی مختلف پرداختند و زندگی خود را از راه معامله وتعویض جنس ادامه دادند لذا هر نوع طراحی را که باب روز و قابل فروش بود فراوری می کردند و این باعث شد برخی از اجناس دیگر فراوری نگردد.

امروزه فراوری گلیم های روستایی وعشایری بر اساس بازار وتجارت صورت می گیرد و بیشتر سفارش ها بوسیله طراحان غربی توصیه می گردد که روشن است دلایل برای بافت گلیم در سال های اخیر بسیار تغییر کرده و ابعاد فرهنگی فراوری، جای خود را به سود بازرگانی بخشیده است .

* گزارش از یعقوب دالوند، مسئول روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان

ویزارو: ویزای تضمینی شینگن، ویزای کانادا تضمینی

سلو بلاگ: محفلی برای هم اندیشی