آقای مدیری، واقعا کمدیِ عطاران چرک است؟ - راه ساری

عطاران که اتفاقا با کاری از مهران مدیری چهره شد و در آن ساعت خوش بی تکرار، نامش به مانند تمام آن نسل جادویی روی زبان ها افتاد. بعدتر خیلی سریع به سمت نوشتن و کارگردانی گرایش نشان داد، سیب خنده و آن اسپین آفِ مجید دلبندم که در واقع از دلِ سیب خنده خلق شده بود، کوشش های اولیه عطاران زیر سایه افرادی نظیر بیژن بیرنگ و مسعود رسام و امثالهم بود.

هنوز آقا رضا عطاران به سمت کمدی سیاه نیامده بود و چیزی که بیشتر در کار های او نمود داشت، نوعی اسلپ استیک ایرانی بود که در حرکات فیزیکی تا حد ممکن ملاحظات و حساسیت ها را هم درک می کرد. مثلا در همان سیب خنده آن آیتم مصدوم آماده است که جواد رضویان در آن نقش آفرینی می کرد، کاراکتر با عربده زدن و ایجاد تضاد در موقعیت به سمت خلق خنده می رفت، گاه یک عضو قطع می شد و ترکیب فلک زدگیِ بیمار نگون بخت و خونسردی پزشک، ایجاد موقعیت کمدی می کرد. کمدی عطاران هنوز کاراکتر ویژه و سازمان یافته ای نداشت.

کوچه اقاقیا هم بیشتر از آن که تحت تاثیر کارگردانی رضا عطاران باشد، تحت تاثیر متن سروش صحت بود. سریالی که لایه های زیرینش البته جنس کمدی که عطاران بعدتر در تلویزیون و سینما توزیع کرد، را فاش می کرد. یعنی حالا که این مجموعه را در یک فرایند تحلیل می کنیم و از آن برای تبیین جنس کمدی عطاران استفاده می کنیم، متوجه خواهیم شد که مثلا تیپِ بچه تُخس و پررو که نماد شاخصش علی صادقی بوده، از کوچه اقاقیا به دنیا آمد. فضا و دنیا کوچه اقاقیا، اما انگار با تجربه زیسته عطاران منطبق نبود و او بسان یک کارگردان غریبه با فضا، با امکانی که داشت کوشش کرد چیزی ارائه کند که هم خودش باشد و هم سروش صحت، منظور از امکان، در آن جا متن نویسنده است، کوچه اقاقیا تجربه شکست خورده ای نبود، اما اوج هم نبود.

خانه به دوش احتمالا نقطه عطف عطاران شد و بعدتر دنیاِ این مجموعه در کار های بعدی اش نظیر: متهم گریخت، ترش و شیرین و بزنگاه گسترش پیدا کرد، آن چه که مدیری اسمش را گذاشته: چرک احتمالا همین دنیا متاخر عطاران است. فضای درهم و تیره ای که از فقر و فلاکت به خنده می رساند و اتفاقا از همین جهت هم بسیار نزدیک و رئال نشان می دهد. فضایی که تا مدت ها در میان نقد های آکادمیک هم بیشتر مطلوب جنوب شهری ها و یا شهرستانی ها قلمداد می شد، کاملا متفاوت با آن چه که مثلا در کار های انتزاعی مثل: شب های برره یا کار هایی نظیر پاورچین و نقطه چین می دیدیم و حتی همین هیولا هم جنس دیگری از کمدی ست و این دلیل ترجیح یکی بر دیگری نمی تواند باشد.

کمدیِ مدیری به دنبال دلیل است و کمدیِ عطاران به دنیا منتج و معلول می پردازد، در واقع عطاران آن چه را نشان می دهد که در حال حادث شدن است و کمدی مدیری در شب های برره، قهوه تلخ و یا هیولا آسیب شناسی می نماید و از همین جهت است که ظاهرا فضای کار های عطاران، ساده و سهل تر به نظر می رسد در صورتی که در لایه های عمیق تر ماجرا، توجه به ریز جزئیات نانوای محل و اغراق در پرداخت حرکات او دقیقا یک کار هنری ست.

شاید اطلاق چرک به دنیا بینیِ کمدی عطاران نوعی خدمت به او و هنرش باشد. او توانسته تمام چرک های روزمره ما دودره بازی ها و رِندی هامان را بالا بیاورد. البته که منش کم ادعا و پرهیزش از معامله های مرسوم هنر و قدرت هم به محبوبیتش دامن زده، این آخری را مدیری خوب می داند و ما هم عطاران از دنیا روزمره خنده ها را بیرون می کِشَد و آن را بازنمایی می نماید و به واسطه همین وجود غریزیِ ویژه اش، خودش را به خیلی از فیلم های دیگران تحمیل نموده است.

تصور کنید نهنگ عنبر را اگر کسی غیر از عطاران اجرایش می کرد. ارژنگِ فیلم سامان مقدم، نمای نزدیک و غلوآمیز زیست یک جوان دهه پنجاهی ست که دشواری های دهه شصت را تجربه نموده و ما در قامت عطاران، تمام آن ویژگی های نسلی را می بینیم. او که ناگهان در میانه یک موقعیت ملودرام و وقت شنیدن خبر مهاجرت معشوقه اش، فُکُل هایش را به عادت جوان های آن دوره دست می کِشَد و مرگ بر آمریکا سَر می دهد، او خودِ عطاران تمام این سال هاست. هم او که در مصادره هم در واقع باز اسپین آفی از نهنگ عنبرش را ارائه می کرد و رفته رفته هر که خواست میلیاردی بفروشد به عطاران پناه برد و البته در این سال ها جواد عزتی و نوید محمدزاده هم همپای او هستند.

عطاران البته خیلی پیش تر از نهنگ عنبر فهمیده بود که برای ماندن باید ریسک کند و دهلیز کوشش پیروزی بود که آن روی دیگرش را ببینیم. همزمان در تمام این سال ها زوج کاهانی- عطاران در اسب حیوان نجیبی ست و استراحت مطلق و بی خود و بی جهت باعث بروز جلوه های ابزورد غریزه طنازی عطاران بوده. کسی نمی داند، اصلا شاید تجربه همکاری با کاهانی، عطاران را به سمت کار هایی نظیر: خوابم می آد و ردکارپت سوق داد. هر دو طنز سیاه بودند و پر از مولفه های کمدی های پوچ؛ سرگردانی، سردرگمی، کسالت، سکون و... کار هایی که برای عطاران به اندازه تلویزیون پیروزیت نداشتند.

شاید برای دیدن اوج کارگردانی عطاران در سینما فعلا باید منتظر باشیم و البته که با توجه به سن و سالی که عطاران دارد، هنوز دیر نشده. کما این که آغاز او در تلویزیون هم مملو از پیروزیت نبود و رفته رفته توانست حضور کم ادعایش را مسلط کند، آن قدر مسلط که هنوز هم کار های قدیمی او در بازپخش های چندباره در شبکه های سیما از کار های امساله پیروز تر است.

شاید اطلاق یک واژه منفی نظیر: چرک به دنیا بینیِ کمدی عطاران اصلا نوعی خدمت به او و هنرش باشد. مدیری درست می گوید، اما این از ضعف دنیای هنری عطاران نیست و اتفاقا این نقطه قوت اوست. چه کسی مثل او توانسته تمام چرک های روزمره ما را بالا بیاورد؟ دودره بازی ها و رِندی هامان را کسی، چون عطاران تلسکوپ انداخته و این حجم ثبات او، این میل به خواستنش، به احتمال زیاد دلایل جامعه شناسی متعددی دارد. البته که منش کم ادعا و پرهیزش از معامله های مرسوم هنر و قدرت هم به محبوبیتش دامن زده، در واقع همه این ها و خصوصا این آخری، مدیری خوب می داند و ما هم.

مجله ابوذریون: مجله خبری و تحلیلی

مجله عکس: آشنایی با هنر عکاسی و تصویربرداری