بیماری های واگیردار درعصر قاجار

به گزارش راه ساری، کمی پس از اتمام جنگ دنیای اول بواسطه تأثیرات جنگ روی شرایط بهداشت دنیای و سوء تغذیه و کمبود مواد غذایی در اغلب کشور های دنیا، از جمله ایران آنفلوانزایی شایع شد که بین 50 تا 100 میلیون نفر از جمعیت دنیا را قربانی گرفت.

هومن صدیقی| بروز بیماری های واگیردار در خاطره تاریخ اجتماعی ایران تداعی نماینده آشفتگی ها و بحران های اجتماعی ای نظیر منازعات داخلی و خارجی، قحطی، رکود بازار، مرگ و میر و دگرگونی های سیاسی است.

در منابع تاریخی اولین بروز و شیوع بیماری وبا در دوره قاجار به سال 1211 هجری قمری و درحوالی آذربایجان ثبت شده است؛ و در سال 1221 هجری قمری این بیماری برای بار دوم در آذربایجان و ایروان شایع می گردد. سده سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) را می توان عصر اوج شیوع بیماری های واگیردار در ایران دانست، در این دوره بیماری هایی نظیر: وبا، آنفلوانزا، آبله، طاعون، حصبه (تیفوئید) و تب نوبه (مالاریا) و... تا مدت ها در ایران شایع بودند و همه ساله تعداد زیادی کودک و پیر و جوان به خاطر نا آگاهی و اعتقاد به باور های غلط و محروم بودن از امکانات درمانی و بهداشتی مناسب به کام مرگ فرو می رفتند.

کنت دوگوبینو در کتاب خود تحت عنوان سه سال در آسیا می نویسد: در سال 1856 میلادی در ایران و تهران وبای سختی بروز کرد و هرکس که دو پا داشت و می توانست فرار کند برای حفظ جان خود از پایتخت می گریخت. مردم از این بیماری چنان به هلاکت می رسیدند که گویی برگ از درخت می ریزد، با اینکه در تهران آماری برای مشخص بیماران به هلاکت رسیده از وبا وجود نداشت، با این حال من تصور می نمایم که بیش از یک سوم سکنه شهر بر اثر بیماری وبا مردند.

سلامت و بهداشت عمومی جامعه ایرانی تا پیش از تحول علم پزشکی در نتیجه آشنایی با جوامع اروپایی و مدرن در معرض بیماری های متعددی قرار داشت. آب مصرفی تهران و سایر ایالات از نهرها، قنات ها، آب انبار ها و جوی های فاقد سرپوش تأمین می شد و مردم در همان آب البسه و ظروف خود را شست و شو می دادند و بر این باور بودند که آب بواسطه جاری بودن قابل آشامیدن است، تا جایی که اجساد مردگان خود را در همان آب شست و شو و غسل می دادند در حالی که کمی آن طرف تر زنان سرگرم پر کردن ظروف ذخیره آب مصرفی خود بودند. غیر از مشکل آب آشامیدنی، دفع فضولات شهری در مکان های نامناسب از دیگر علل ابتلا به بیماری و ناخوشی به شمار می آمد.

حمام ها نیز خود محلی برای انتقال انواع بیماری های پوستی، تنفسی و عفونی بودند، آب خزینه ها خیلی دیر به دیر تعویض می شد. از دیگر موارد و علل شیوع امراض می توان به حمل و انتقال غیراصولی اجساد ناقل بیماری های واگیردار به اماکن متبرکه و سایر شهر ها اشاره داشت. مردم کاملاً با نکات و تدابیر بهداشتی بیگانه بودند، دولت هم کوچک ترین تلاشی برای آموزش و ارتقای سطح دانش عمومی آن ها نمی کرد.

بسیاری از بیماران برای مداوا به نزد دعانویس و رمال و جن گیر می رفتند. مادام ژان دیولافوا فرانسوی در صفحه 470 سفرنامه خود ایران کلده و شوش می نویسد: .. صاحب دیوان به قدری حالش بد است که با موافقت حکیم باشی تصمیم گرفته است که از شیاطین و اجنه و حتی فرنگیان هم استمداد بطلبد.

بهداشت عمومی در ایران در واقع با افتتاح مدرسه دارالفنون به همت میرزا تقی خان امیرکبیر مورد توجه نهاده شد و با اقداماتی نظیر واکسیناسیون و قرنطینه ادامه پیدا کرد. در سال 1851 میلادی میرزا داوود خان، بنا به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر مأمور شد تا معلمانی برای مدرسه دارالفنون از اتریش استخدام نماید و به توصیه استادان دانشگاه وین به استخدام دکتر ادوارد پولاک جهت تدریس در رشته های پزشکی و داروسازی مبادرت نمود و با وی قراردادی به مدت چهار سال منعقد کرد.

دوره قاجاریه را می توان سرشروع مدرنیته در ایران دانست، مدرنیته ای که نخستین بارقه های آن در عصر صفویه مشاهده شد و با وقفه ای نزدیک به 70 سال در دوره قاجاریه و به زمان عباس میرزا به شتاب در آمد و در عهد ناصری نشانه های مشخصی از خود به جا گذاشت و با انقلاب مشروطه، ایران را در شرایط کاملاً متفاوتی قرار داد. عصر قاجار یکی از مهم ترین ادوار در تاریخ طب ایران است و در واقع دوره گذار از سنت به تجدد بود.

تقابل سنت و مدرنیسم با توجه به شرایط بعضی خانواده های سنتی و خرافی و مخالفت حکما و اطبای آن دوره با علوم جدید و مقاومت با هر گونه موج تجدد گرایی، دوران گذار را با تلاطم های سختی روبه رو می ساخت. نخستین مجلس حفظ الصحه (مرکز بهداشت) دولتی در سال 1904میلادی بر اساس تصویب نامه کنفرانس سال 1900 میلادی که به امضای نماینده ایران نیز رسیده بود در تهران تشکیل و نظامنامه ای شامل توضیح وظایف مجلس حفظ الصحه برای آن تدوین شد.

تأسیس قرنطینه ها در بنادر ایران که تا پیش از آن موقع توسط خارجی ها انجام می گرفت، اجرای عمل آبله کوبی عمومی و تأسیس بیمارستان اختصاصی زنان و بچه ها، در تهران از جمله وظایفی بودند که نظامنامه به انجام آنان تأکید بسیار داشت.

با تصویب قوانین جدید در انقلاب مشروطیت و تنظیم قانون اساسی و تأیید آن توسط مجلس شورای ملی، راه برای ایجاد بنیاد های نوین به جهت اداره شهر ها باز شد.

به طور مثال در اواخر دوران قاجار اقداماتی به منظور بهینه سازی بخش پیشگیری و درمان صورت گرفت به گونه ای که در سال 1299 هجری شمسی، انستیتو پاستور فعالیت خود را شروع کرد. بواقع انقلاب مشروطیت موجب شد تا نگاهی تازه به مقوله علوم جدید انداخته گردد و دلسوزان جامعه که عقب ماندگی ایران را تا عمق جان حس می کردند، همگام با تحولات سیاسی در عرصه فرهنگ و بهداشت نیز گام های بلندی بردارند. در 20 ربیع الثانی 1325 هجری قمری، قانون بلدیه به تصویب مجلس شورای ملی در آمد و اداره ای به نام انجمن بلدیه زیر نظر وزارت داخله مشغول به فعالیت شد.

بر اساس این قانون وظایفی همچون اداره امور شهر و اموال عمومی، ارزاق عمومی، نظافت و بهداشت شهر، تأسیس بیمارستان ها و نوانخانه ها، کتابخانه ها، مدارس و مرمت ابنیه تاریخی به عهده این اداره گذاشته شد.

قانون دیگری که در دوران مشروطه به تصویب رسید، قانون طبابت مصوب 1329هجری قمری بود که بر اساس آن تنها پزشکانی که از مدرسه دارالفنون فارغ التحصیل شده و دارای تصدیق نامه پزشکی جدید بودند اجازه داشتند به صورت مستقل طبابت نمایند.

سایر اطبایی که به روش قدیم طبابت می کردند می بایست پس از شرکت در آزمون طبابت و کسب نمره قبولی در آن آزمون، تصدیق نامه طبابت بگیرند تا اجازه داشته باشند به صورت مستقل به کار طبابت ادامه دهند.

این قانون در خصوص فروشندگان دارو نیز صادق بود. در بین اسناد حکومتی به جا مانده از آن دوران به مکاتبات بی شماری از طبیبان قدیمی و دوا فروشان قدیمی که برای دریافت تصدیق نامه جهت ادامه شغل شان دچار مشکل شده بودند وسعی بر متقاعد کردن اداره معارف داشته اند، بر می خوریم.

متأسفانه در سال 1919 میلادی / 1288 هجری شمسی، کمی پس از اتمام جنگ دنیای اول بواسطه تأثیرات جنگ روی شرایط بهداشت دنیای و سوء تغذیه و کمبود مواد غذایی در اغلب کشور های دنیا، از جمله ایران آنفلوانزایی شایع شد که بین 50 تا 100 میلیون نفر از جمعیت دنیا را قربانی گرفت.

این بیماری در آن دوره تنها به خاطر نبود دستگاه سانسور در کشور اسپانیا و بی طرفی این کشور در جنگ به آنفلوانزای اسپانیایی شناخته شد در حالی که کشور های آلمان، امریکا، فرانسه و بریتانیا اخبار و اطلاعات مربوط به آنفلوانزا را سانسور نموده و علت آن را حفظ روحیه جمعی پس از انتها جنگ بیان می داشتند.

منبع: روزنامه ایران