مشاعره؛ از بازی و منازعه تا ربات ها

به گزارش راه ساری، بازی کهنی است که پیش تر به سینما هم راه یافته؛ مشاعره حالا چند سالی است که به نرم افزارها و ربات ها رسیده تا به سبک دیگری ما را سرگرم کند، اما بعضی معتقدند بیش از آن که یک سرگرمی باشد منازعه سنت گرایان است با نوگرایان!

به گزارش خبرنگاران، تکنولوژی و ابزارهای هوشمند چند سالی است که خودشان را به بازی ادبی قدیمی ما هم رسانده اند؛ نرم افزارها و ابزارهای الکترونیکی که با شما به مصاف مشاعره می آیند یا در رقابت های مشاعره می توانند یار و همراه تان باشند.

نرم افزارها و مشاعره های رباتی

خیلی از ما ایرانی ها شاید حتی اگر یک بار هم پای مصاف مشاعره نرفته باشیم اما بارها پای دیدن این رقابت نشسته ایم، چرا که برنامه مشاعره با اجرای اسماعیل آذر سال ها از تلویزیون پخش می شد، و بچه ها، نوجوانان، جوانان و بزرگسالان با بیت های شعرهای فارسی با یکدیگر رقابت می کردند.

اما مشاعره رفته رفته از گذشته شکل و روی دیگری به خود گرفته است؛ در حدود یک دهه قبل مشاعره نمایندگان برای این که شعرهای بیشتری در حافظه داشته باشند، سراغ کتاب های مشاعره می رفتند که در آن ها بیت ها براساس حروف الفبا مرتب شده بودند و به افراد یاری می کردند تا از هر حرف الفبای فارسی بیت های فراوانی را به خاطر بسپارند. احتمالا به دلیل همین اشتراک میان بیت های انتخاب شده در این کتاب ها هم بود که معمولا در مشاعره ها بیت های تکراری ای را می شنیدیم.

اما حالا انگار نرم افزارها بیت ها را به حافظه می سپرند!

طراح این نرم افزار مشاعره مدعی است که برنامه حاوی مجموعه ای از شعرهای کوتاه است که به ترتیب حروف الفبا مرتب و دسته بندی شده اند، به این ترتیب که شما با انتخاب هر یک از حروف الفبا از فهرست کتاب می توانید به مجموعه ای از شعرها که با آن حرف آغاز می شوند دسترسی پیدا کنید. در واقع می توان گفت این نرم افزار همان کتاب مشاعره را به گوشی آورده است، البته با این تفاوت که براساس منو نمایش داده شده حتی به جای شما به خاطر می سپارد که کدام بیت را خوانده و کدام یک را نخوانده اید!

برنامه دیگری هم شما را به مشاعره هوشمند دعوت می نماید و می توانید با او مشاعره کنید.

البته این برنامه ها و ابزارها نقایصی هم دارند؛ مثلا بعضا علی رغم این که در معرفی خود عنوان می نمایند چیزهای زیادی از شعر فارسی می دانند اما قابلیت تشخیص این را که آن چه وارد می کنید اصلا یک بیت شعر است یا خیر ندارند و فقط از حرف عبارت واردشده برای این که بیتی با آغاز آن حرف ارائه نمایند استفاده می نمایند؛ در واقع تفاوت شعر را از غیر شعر تشخیص نمی دهند!

شاید ضروری است طراحان این گونه ربات ها و برنامه ها توجه بیشتری به ورودی های تعریف شده برای آن ها داشته باشند. هرچند که با توجه به گستردگی دامنه شعر فارسی گنجاندن همه بیت هایی که ممکن است به ذهن کاربر برسد کار آسانی نیست اما می توان از API سایت های شعر فارسی مثل گنجور و ... استفاده کرد.

مشاعره در سینما

البته این سرگرمی قدیمی با بیت ها از دنیای واقعی بارها به فیلم ها هم راه یافته است؛ گاهی شخصیت های داستان مشاعره ای داشته اند که آن صحنه را به یکی از ماندگارترین صحنه های آن فیلم تبدیل نموده است. مثلا در فیلم شب های روشن که فیلم نامه آن را سعید عقیقی نوشته و فرزاد موتمن آن را کارگردانی نموده و از دنیای ادبیات بر اساس متنی از داستایوفسکی به سینما راه یافته، شخصیت های اصلی با آخرین مشاعره از یکدیگر جدا می شوند.

گارینه نظریان در بخشی از مقاله ای با عنوان آخرین مشاعره که نقدی بر شب های روشن است، نوشته: فضای فیلم شاعرانه است و شخصیت ها از درون شعر بیرون آمده اند. شخصیت های فیلم شب های روشن برخلاف این که از ادبیات داستانی روسیه اقتباس شده اند، شعرگونه اند و بیشتر حاصل ذهن شعردوست سعید عقیقی هستند. علاقه عقیقی به شعر نو و کلاسیک در این جا به زیبایی نمایان شده است و قطعه هایی که از شاعران مختلف از سبک های گوناگون شنیده می گردد، مستقیم وارد داستان فیلم می گردد و به یکی از شخصیت های اصلی و تاثیرگذار فیلم تبدیل می گردد. برخلاف بیشتر فیلم هایی که از شعر برای بیان فکری و عقیده ای استفاده می نمایند، شب های روشن نه تنها از شعر استفاده نمی نماید و آن را وسیله ای برای بیان قرار نمی دهد بلکه آن را به بازی و علاقه ای در فیلم تبدیل می نماید که جزء جدایی ناپذیر شخصیت ها و فصل مشترک آن هاست. سرانجام رابطه زیبای استاد و رویا موجب سرانجام شعر نیز می گردد. صحنه ای در فیلم وجود دارد که دو شخصیت اصلی آخرین مشاعره خود را انجام می دهند و این مشاعره لایت موتیفی است که نوستالژی ایجاد می نماید و ترحم برانگیز است. رویا و استاد با آخرین مشاعره به رابطه خود سرانجام می دهند و سرانجام فیلم با سرانجام رابطه و سرانجام مشاعره یکی می گردد. شعر کاربردی متفاوت در سینما پیدا نموده است و می تواند در نقش شخصیتی ظاهر گردد که حتی به تنهایی با بیننده همذات پنداری می نماید. شعر تنها شخصیتی است که از راز رویا و استاد خبر دارد و سعی می نماید آن ها را به هم نزدیک کند. رویا و استاد توسط شعر از هم لذت می برند و می آموزند و زندگی شان متحول می گردد.

منازعه سنت گرایان با نوگرایان

مشاعره شاید بیش از هر چیز برای ما یک بازی باشد و بس. این در حالی است که به عقیده بعضی، پیشینه بازی های ادبی و همچنین تغییر قوانین مشاعره در طول تاریخ نشان می دهد اهداف مشاعره فراتر از یک سرگرمی است.

عیسی امن خانی (پژوهشگر و مدرس دانشگاه) در بخشی از مقاله ای با عنوان مشاعره، بازی و قدرت (نگاهی تبارشناسانه به چرایی بازطراحی مشاعره و اهداف آن در زمان حاضر) نوشته است: نگاه سرگرم نمایندگی/تفنن به ادبیات و به ویژه شعر، جدای از ایجاد آن انواع، سبب پیدایش بازی های ادبی مختلفی نیز شده است؛ بازی هایی که به گواه اسناد و متون، میان مردم رواج و مقبولیت عام داشته است...

اگرچه نمونە چنین بازی هایی در تاریخ ادبیات ما کم نیست؛ بی گمان معروف ترین و شناخته شده ترین آن ها مشاعره است؛ بازی ای که اگرچه پیشینه ای چندین صدساله دارد در سال های اخیر و به لطف رسانه های جمعی چون رادیو و تلویزیون، مخاطبان و علاقه مندان بسیاری نیز یافته است. دربارە این بازی ادبی نگاه غالب/باور رایج این است که تنها کارکرد یا اصلی ترین کارکرد آن سرگرم نمایندگی مخاطبان است؛ اما به نظر می رسد، کاهش آن به صرفِ سرگرم نمایندگی دور از واقعیت باشد؛ چرا که بعضی از بازی های ادبی جدا از جنبە سرگرم نمایندگی، کارنمودهای اجتماعی، سیاسی، دینی، فرهنگی و ... دیگری نیز داشته تا آن جا که می توان گفت کارکرد سرگرم نمایندگی آن ها فرع دیگر کارنمودهای آنان بوده است...

شاید بتوان این مسئله (کارنمودهای دیگر بازی های ادبی) را به مشاعره نیز تعمیم داد. مشاعره (به ویژه در دورە معاصر) از اغراض فرهنگی و ... خالی نیست و هدف آن و یا حداقل یکی از اهداف آن حفظ و احیای سنت در برابر نوگرایی بوده است. خلاصه این که دورە معاصر (از عصر ناصری به بعد) را می توان و باید دورە نزاع و کشمکش سنت و تجدد دانست (حال چه در شکل سیاسی و چه در شکل ادبی آن). اگرچه نوگرایان با نقدهای خود کوشیدند شعر گذشته و سنت های ادبی را به حاشیه رانده، آن را به بهانه هایی چون بیگانگی با روح زمان، طرد نمایند، در مقابل، سنت گرایان نیز آرام ننشسته به دفاع از سنت های ادبی و شعر گذشته پرداختند. بازطراحی مشاعره در دورە معاصر تقریباً برای رسیدن به چنین هدف/منظوری اجرا شده است. مشاعره در دورە معاصر با تغییراتی در قوانین آن به ابزاری برای مخالفت با نوگرایی تبدیل می گردد؛ به عبارتی دیگر در این زمان مشاعره بیش از این که بازی باشد، ابزاری است برای احیای سنت و طرد نوگرایی. تدوین نمایندگان مشاعره با وضع قوانین تازه برای آن در دورە معاصر، نه تنها زمینە احیای سنت را فراهم ساختند بلکه کوشیدند تا در نهان، شعر نو را به حاشیه ببرند و سرکوب سازند. برای بیان بهتر این مسئله یعنی نشان دادن کارنمودهای دیگر بازی مشاعره باید به سیر تاریخی آن تا روزگار حاضر (البته با رویکردی تبارشناسانه) اشاره ای گردد.

او در بخش دیگری از این پژوهش ضمن آنالیز بازطراحی مشاعره در سیر تاریخ آورده است: آن چه از آنالیز کتاب های مشاعره دریافت می گردد، غیاب شعر نیمایی در آن هاست. تقریباً در کتاب هایی که دربارە مشاعره نوشته/تدوین شده است، هیچ نشانه ای از شعر نیمایی (شعر نو) دیده نمی گردد. پرسش این است که این غیاب شعر نو و غفلت تدوینگران این کتاب ها از گنجاندن اشعار نوگرایانی چون نیما، شاملو و ... تصادفی بوده است و یا این که تدوینگران این بازی اندیشیده، قواعد را چنان بازطراحی نموده اند که امکان حضور شعر نو در آن نباشد. هرچند نباید در این باره با قاطعیت سخن گفت، امکان تعمدی و آگاهانه بودن چنین کاری نیز دور از ذهن نیست. غیاب شعر نو در این بازی می تواند پیامی پنهان برای بینندگان یا حاضران در آن داشته باشد؛ ناهنجار بودن شعر نو. حضور قاطع شعر گذشته و غیاب شعر نو در این بازی می تواند القانمایندە این باور باشد که تنها شعر گذشته شایستگی حضور و به یاد سپرده شدن دارد و نه شعر نوگرایانی چون نیما. این هدف با توجه بیش از اندازه به بیت در قواعد جدید مشاعره تحقق می یابد. چنان که در قواعد مشاعره ملاحظه شد، واحد اصلی شعر در مشاعره بیت است و نه تمامی یک شعر. این تأکید تنها به دلیل آسان بودن حفظ کردن ابیات نیست بلکه به این دلیل است که این مسأله دقیقاً محل منازعه سنت گرایان و نوگرایانی چون نیما بوده است. تاکید و توجه به بیت در این بازی می تواند با آگاهی انجام شده باشد؛ چرا که تنها با تاکید بر آن است که می توان مانع حضور شعر نو در مشاعره شد.