هنرمندان تاجر شدند یا تاجران علاقمند به هنر، حراج تهران مقصر است؟ - راه ساری

در این میان حراج تهران هر ساله مخالفان و موافقانی داشته است و برگزاری این حراج در سال گذشته نیز از این قاعده مستثنی نبود. برخی منتقدان معتقدند حراج تهران بیش از آنکه به جنبه زیبایی شناسی هنرهای تجسمی بپردازد به چرخه مالی و مالی یک اثر می پردازد و این راستا را معضلی برای هنرمندان فعال و هنرهای تجسمی می دانند. در زیر دیدگاه یکی از کارشناسان هنری را از نظر می گذرانید که نسبت به حراج تهران نگاهی انتقادی دارد.

سعید فلاح فر یکی از منتقدان هنری است که در یادداشتی به نسبت حراج تهران با هنر و هنرمندان پرداخته است و ماهیت این رویداد را مورد آنالیز قرار داده است.

متن این یادداشت را در ادامه می خوانید؛

حراج تهران شاید مهمترین رویداد هنرهای تجسمی نباشد اما پر آوازه ترین و پرحاشیه ترین رویداد سال های اخیر محسوب می گردد. حراج تهران در این چند سال، به مدد ارقامی که برای حوزه هنرهای تجسمی تازه و شگفت آور است و به دلیل حاشیه های متنوع و فراوان، بیش از مجموع برنامه های تجسمی و حتی مجموع نمایشگاه های مهم تهران، دوسالانه ها، جشنواره ها و… سرتیتر اخبار این حوزه را به خود اختصاص داده است. حراج تهران از اولین دوره با نقدهای زیادی روبرو شد. گاهی حراج را به تنها فرشته نجات هنرهای تجسمی تعبیر نموده اند و گاهی در هر آنچه کاستی و خطاست، انگشت اتهام دراز نموده و مقصرش دانسته اند. نقدهایی که از عرش تا فرش را شامل حراج تهران و دست اندرکارانش نموده و هنوز می نماید. واقعاً ماجرای حراج تهران چیست؟ چرا و چگونه به راه افتاد؟ هنرمندان نسل جدید تاجر شده اند و یا تاجران علاقمند به هنر؟ حراج تا چه حد وامدار شرایط مالی و تا چه حد وابسته به اوضاع سیاسی و اجتماعی است؟ آیا منفعت و آسیبی هم دارد؟ آیا حراج با فساد مالی ارتباط دارد و چنان که گفته اند، زاییده مافیا و فساد مالی است و یا مولد آن؟ نسبت حراج تهران با هنر و سایر رویدادهای هنری چیست؟ چرا دیگر حراج های گاه و بیگاه هنری نتوانسته اند با حراج تهران رقابت نمایند؟

طرح این موضوع شاید کمی کدورت آفرین باشد اما واقعیت دارد. عمده این نقدها، چه آنهایی که ستایش آمیز بوده اند و چه آنها که کوبنده و درآمیخته با دشنام و ناسزا، از یک آبشخور برآمده اند؛ سو تفاهم. حراج تهران نظام و تعریفی دارد که کمتر در تحلیل ها و آنالیز ها با دقت کافی به کار منتقدین آمده است. اشتباه در شناخت صندلی، ساختار و کارکرد عملی حراج تهران منبع سوءتفاهماتی است که بسیاری از برآورد ها و اظهارنظرات را به بیراهه کشانده است. امیدها را ناامید نموده و یا برای اقتصاد هنر، فضای انتزاعی و شنماینده ای فراوری نموده است.

مقایسه ناصواب حراج تهران با سایر رویدادهای این حوزه گاهی به سهو و گاهی به عمد باعث وضعیت تاریک و پرچالش موجود می گردد. برخی از هنرمندان و حتی مدیران فرهنگی کوشش می نمایند این پدیده را در چهارچوب مطلق هنر ارزیابی نمایند تا از این رهگذر گزارش و آماری فریبنده برای رونق هنرهای تجسمی دست و پا نمایند و یا ضعف های بخش های دیگر هنر را پشت هیاهوهای حراج، دور از چشم و بی اهمیت نشان دهند. در این میان شائبه حمایت ها و مساعدت های دولت (که متولی بسترسازی و فراوری ثروت است و نه فراوری پول و کسب درآمد و شراکت های رسمی و غیررسمی مالی) دور از ذهن نمی نماید. حمایت هایی که گاهی به واسطه تکذیب ها و انکارهای ناشیانه، افکار عمومی را حساس تر هم نموده است.

عده ای از تشخیص هنر، هنر سرگرمی و هنر صنعت طفره می روند و در قیاس آنها دچار اشتباهات کلیدی و یا پنهان کاری عمدی می شوند. نباید حراج تهران را با معیاری غیر از ساز و کارهای اقتصاد و حراج اندازه کرد. باید پذیرفت حراج تهران، پیش از آنکه رخدادی هنری باشد، فعالیتی مالی و مبتنی بر کالایی به نام هنر صنعت است. حراج از کالامحوری تئوری های مالی تبعیت می نماید و اثر هنری را در تعریفی مغایر باورهای پیشین، وارد فرمول ها و محاسبات بازار و سرمایه و سود و… می نماید. هنرمند و اثر هنری در حراج قاعدتاً سفارش پذیر است و از تأمین نظر خریدار و دلال یا استقبال از توصیه های برندسازی و… ابایی ندارد. بنابراین نباید از حراج تهران انتظاری مشابه دوسالانه ها و حتی بخش فرهنگی و هنری نگارخانه ها داشت.

حراج تهران بنا به تعاریف و اهدافی که دارد باید مثل هر تاجری، آثاری را عرضه کند که فروش و سود مالی بیشتری دارد. بنابراین کیفیت و خصوصیات محض هنری اگر چه امری مهم در این تجارت شمرده می گردد اصل اول انتخاب و عرضه آثار نیست. از طرفی حراج به عکس رویدادهای ملی برای کسب رضایت مخاطب عام و خریدار طبقه متوسط و منتقد هنری و… کوشش نمی نماید و حوزه وظایفش محدود به مشتری های بالقوه و با توجه به تراز قیمت ها، بسیار محدود است. توقع سپهسالاری هنر و ارتقای کیفیت و سلیقه هنری مردم از حراج، یا توقع وظایف آموزش تخصصی و عمومی و… از حراج، خواسته نامربوط محسوب می گردد. اگر بی تعصب، وظایف ذاتی حراج تهران را بپذیریم، ناگزیر همه آنچه به عنوان انتقاد از سطح کیفی آثار و یا الزاماتی که برای توضیح کیفیت آثار حراج گفته شده است باید به کل منتفی و ناوارد فرض کنیم. کیفیت در حراج تنها وقتی اولویت است که همسوی افزایش سود و قیمت باشد و عوامل افزایش قیمت دامنه ای وسیع تر از تک عنصر کیفیت دارند. از طرفی هم، فشار روانی حاصل از قدرت مالی حراج توانسته است در سلیقه برخی از هنرمندان مشتاق به حضور در حراج و یا مخاطبانی که کیفیت را با میزان ارزش مالی می سنجند، تأثیرات مخربی به جا بگذارد که برطرف آنها جز به وسیله آشنایی کامل با ماهیت و کارکرد حراج ممکن نمی گردد. از جمله اینکه حضور و فروش هیچ اثری در حراج الزاماً نه به معنی ارزش های کیفی اثر و هنرمند است و نه خود به خود محکوم به انگ کنایه آمیز تجاری.

همچنین است در خصوص اظهارنظراتی که محدودیت و تکرار شرکت نمایندگان در حراج را نشانه رفته و آن را تعبیر به مافیا می نمایند. بدیهی است هر صاحب تجارتی این حق را دارد که کالایی را عرضه کند که به هر دلیلی مایل به عرضه و فروش آن است. چه این تمایل حاصل پیش بینی سود بیشتر باشد و چه از نسبت های شخصی و تجاری و گروهی و… نشأت گرفته باشد. همان طور که مثلاً انجمن های تخصصی هنرهای تجسمی برای برپایی نمایشگاه های عمومی خود (از جمله انبساط، ده روز با عکاسان، سرو نقره ای و…) شروطی برای مشارکت اعلام و از پذیرش آثار هنرمندان غیرعضو ممانعت می نمایند. در واقع به عکس رویدادی مثل دوسالانه که رویدادی ملی و همگانی است و موظف به توزیع عادلانه فرصت بین هنرمندان، حراج تهران چنین تعهد ملی و فراگیری ندارد.

حراج مختار است برای حفظ منافع مالی خود و شرکت نمایندگان در حراج نام خریداران خود را (به عنوان سرمایه مالی حراج) محفوظ نگهدارد. اگر چه این امر، به لحاظ اصول شفاف سازی تجارت، برای عده ای قابل قبول نیست و به اعتقاد ایشان فرصت سوءاستفاده های مالی را افزایش می دهد و یا عاملی می گردد برای محافظت از متخلفین مالی و مالی جامعه. نمی توان این حقیقت را کتمان کرد که برخی از حامیان و هواداران حراج، بیش از آنکه دلسوز هنر و اقتصاد هنر باشند، فرصتی اینچنین را برای توسعه فعالیت های پنهان مالی و حتی سیاسی خود لازم می دانند. البته در میان خریداران، اتفاقاً کم نیستند افرادی که اصراری بر گمنامی ندارند و یا حتی گاهی به دلیل وسوسه کسب شهرت، جلب نظر، ترفندهای شغلی، تفاخر و تظاهر به تغییر طبقه اجتماعی و… تمایل زیادی به شناخته شدن دارند.

معمولاً برخی منتقدین قیمت آثار حراج ها را با سایر قسمت های بازار قیاس می نمایند و از آن نتیجه می گیرند که این میزان اختلاف غیرطبیعی و غیر واقعی و حتی ساختگی است. دوگانگی رونق مالی در حراج و رکود در دیگر بخش های هنرهای تجسمی این استنباط را تأیید می نماید. فارغ از اعداد و ارقام صوری که ممکن است واقعی نباشند یا هرگز وارد گردش مالی حقیقی نشوند، نباید موضوع قیمت گذاری در حراج را با بازارهای معمول دیگر مقایسه کرد. علاوه بر مقدمات و ترفندهای بازاریابی و بازارسازی و…، خرید و فروش در حراج بر اساس یک قرارداد دو طرفه و اعتباری انجام می گردد. به این صورت که طرفین توافق می نمایند که قیمت این اثر (مثل توافق اعتباری مبلغ چک بانکی) این عدد باشد که به استناد حضور اثر در حراج و به اعتبار انجام معامله در بازار شناخته و ثبت شده حراج، به عنوان قیمت پایه اثر محاسبه خواهد شد. این شیوه قیمت گذاری به شکل مشخصی با عوامل قیمت گذاری در جاهایی مثل نگارخانه و آتلیه هنرمند و… متفاوت است. اگر چه حراج در دوره های اولیه نوعی اعتماد به نفس را به هنرمندان و بازارهای کالای هنری بازگرداند، اما به تدریج توسعه این توهم قیمت گذاری با معیار حراج در فضاهای نگارخانه ها، آرت فرها، اکسپوها و… باعث سلب آرامش بازار و تضعیف اعتماد تجاری در میان خریداران طبقه متوسط آثار هنری شد. عده ای تصور می نمایند با قیاس در کیفیت، قدمت، شباهت و… مجاز به اخذ مبالغی در حدود ارقام حراج هستند، بدون اینکه به ساز و کارهای بازاری و تجاری خاص حراج توجه نمایند. گاهی چنان قیمت آثار هنری در نگارخانه ها و فروشگاه های هنری، افسانه ای و غیرمنطقی است که برخی از خریداران معمولی دیگر جرأت خواندن فهرست قیمت آثار نگارخانه ها و شمردن صفرها را ندارند. تا جایی که در حال حاضر تناسبی میان گردش سالم مالی نگارخانه ها و حراج تهران به چشم نمی خورد. همین اختلاف، گاهی برای هنرمندان تثبیت نشده ای که پیروز به فروش اثر در حراج شده اند، تبدیل به معضلی بزرگ می گردد. یعنی هم نسبت به رقم حراج تعهد اخلاقی حس می نمایند و هم سطح توقعی که برایشان به وجود آمده در فروش و قیمت گذاری نگارخانه ها و… تأمین نمی گردد. بنابراین به تدریج درآمدهای معمول خود را از دست می دهند.

هر نوع اقدام دروغین و ریاکارانه به قصد کسب منافع و سود بیشتر در هر نظام قانونی و اخلاقی غیرقابل پذیرش است. اما حسب ماهیت ساختاری حراج تهران ممکن است عدد و قیمت نهایی فروش اثری، متأثر از نحوه پیشنهاد قیمت ها و زد و بندهای مرسوم دور از اخلاق در میان خریداران و حتی نماینده های ناشناس فروشندگان و… باشد، یا عده ای با مقاصد فساد مالی و پولشویی و… در این تجارت سهیم شوند، اما تا جایی که این رفتارها تعیین و قابل اثبات نیست، مدیران حراج نمی توانند بر اساس حدس و گمان و یا هر تشکیکی، قضاوت نمایند. اگر چه در صورت اثبات موضوع موظف به ابراز نظر و اقدام مقتضی خواهند بود. در موضوعات مشابه دیگر نیز نمی توان از بدنه اجرایی حراج انتظار رفتارهای قضائی، پلیسی و کارآگاهی داشت. همان طور که حراج در برطرف شبهات و تعهد در صداقت اظهارات و دقت در اصالت و صحت آثار عرضه شده، ملزم به نهایت دقت و وسواس است، باید خود را موظف به رعایت حقوق هنرمند و خریدار دانسته و در هر مرحله و در هر زمانی که بروز تخلفی محرز شد، قرارداد فروش را لغو و برای احقاق حقوق از دست رفته مراحل قانونی را پیگیری کند.

تصور تزریق مستقیم اموال حاصل از حراج به جیب هنرمندان هم تصور اشتباه دیگری است که مرجع برخی اظهار نظرات می گردد. اعداد نسبتاً بزرگ حراج ممکن است از نظر روانی در رشد ارقام و قیمت ها و یا افزایش میزان فروش آثار هنری تأثیر بگذارد یا به نوعی موجب رونق این کسب و کار باشد اما عمده آثار عرضه شده در حراج توسط واسطه هایی به حراج معرفی شده و سودهای درشت حاصل از تفاوت قیمت های حراج عملاً به حساب دلال ها و کلکسیونرها واریز می گردد. (دلال ها و کلکسیونرهایی که خود موجب افزایش قیمت ها بوده و یا می شوند.) به ویژه اگر به خاطر داشته باشیم درصد قابل توجهی از آثار حراج مربوط به هنرمندان درگذشته است. انتظار نداشته باشید هنرمندی که اثرش در چند دوره حراج تهران با ارقام میلیاردی به فروش رفته، بلافاصله به قصر تازه ای نقل مکان کند، مگر اینکه مستقیماً شریک و مستخدم تجارت و سودای بلندپروازانه حراج باشد.

ترغیب به سرمایه گذاری به وسیله خرید آثار هنری هم بعد از حراج به کلید واژه پیشنهادات مالی دلالان و نگارخانه داران و هنرمندان و… تبدیل شده است. مثال هایی هم برای این توصیه ارائه می نمایند. مثل تابلویی که در یکی از نمایشگاه ها به چند 10 میلیون خریداری شده و حالا در حراج تهران با قیمت های میلیاردی به فروخته شده است. این مشاوران اعتقاد دارند خریداران با انتخاب درست می توانند به سودهای کلانی دست پیدا نمایند که با هیچ بازاری قابل مقایسه نیست. اما آنچه در این تبلیغات به چشم نمی خورد و یا عمداً پنهان می گردد، واقعیتی است که با این ظاهر وسوسه انگیز کاملاً متفاوت است. به این ترتیب که اثری که با این فضای متوهم و متورم ارزشگذاری به عنوان مثال از یک نمایشگاه و گالری خریداری می گردد تقریباً فروش مجدد آن در همان گالری هم با قیمت مورد انتظار غیرممکن و یا حداقل بسیار سخت و زمان گیر است. ورود این اثر به فرصت محدود حراج تهران هم کار ساده ای نیست و برای همه افراد و آثار به تساوی و همیشگی اتفاق نمی افتد. اگر سرمایه گذاری با وجود خطر یا ریسک خرید آثاری که از میان تعداد زیادی، بالاخره شاید یکی شانس فروش در حراج را پیدا کند و درصد حراج را بپردازد، در معادلات تجاری قرار گیرد، می بینیم که مثال ها و اعداد و ارقام سود، شباهتی با این تحلیل ها و وعده ها ندارد. البته وقتی این خرید از خود حراج باشد، به مراتب امکان کسب چنین سودی کمتر هم می گردد. چرا که اگر این اثر (به تناسب آمار موجود) فرصت فروش مجدد در حراج را پیدا نکند (و با توجه به عدم وجود بازاری موازی و مشابه حراج) ناگزیر به حضور در بازارهایی خواهد بود که قیمت های معمولشان تنها به کسری از ارقام حراج نزدیک می گردد.

آیا سوار شدن بر امواج اختلاف طبقات مالی و دامن زدن به آن، فرهنگ اقتصاد حراجی و چکش زدن با آن ریشه های تاریخی دوره های برده داری و فروش احشام همان طور که برخی مدیران حراج و تحلیل گران حراج ادعا می نمایند، پدیده ای همه گیر و معمول در دنیا است؟ آیا نگاه کالایی به آثار هنری و این شمایل بازار آزاد، از نگاه همه تئوری پردازان مالی و هنری و یا در اصول همزیستی شهری و اجتماعی، امری پسندیده، خالی از اشکال و قابل توصیه است؟ آیا حراج واقعاً مولد درآمد است و اگر آری چه کسانی از این درآمدها و پسامدهای فرهنگی و مالی آن منتفع می شوند؟ آیا این شیوه فراوری درآمد با فرهنگ و اخلاق ملی و مذهبی ایرانیان سازگار است؟ آیا واقعاً حراج رابین هودی است که پول را از حساب سرمایه دارهای کلان، وارد حساب هنرمندان شایسته می نماید؟ آیا حراج گذار، ادامه حیات و تداوم حراج و بازگشت سرمایه سرمایه گذاران را تضمین می نماید؟ آیا می تواند راهی عملی برای جبران آسیب های خواسته و ناخواسته به فرهنگ و هنر ارائه کند؟ حراج در مقابل اندک امیدهایی که که گاهی واقعی و گاهی کاذب و گذرا میان هنرمندان جوان آفریده، با سرخوردگی ها و خشم های بسیاری که فراوری نموده، چه خواهد نمود؟ آیا حراج می تواند تا سر حد ممکن فضای سالم مالی و شفافی برای تجارت و هنر فراهم کند؟ آیا حراج تهران می تواند برای احترام به فضای هنری کشور و به نفع سلامت کسب و کار، از رانت های احتمالی، حمایت قدرت های مالی و سیاسی سودجو و ناسالم و… چشم پوشی کند؟