یک روایت متفاوت از نخستین تماشاخانه تهران ، لاله زار جان گرفت - راه ساری

به گزارش ایسنا، خیابان لاله زار یکی از خیابان های قدیمی تهران است که از گذشته تا امروز رنگ های متفاوتی به خود دیده است. باغی در شمال تهران که در دو قرن پیش عمارت کلاه فرنگی فتحعلی شاه قاجار در آن بنا شده بود، اما با گذشت زمان و آمدن پادشاهان جدید علاقه به این باغ هم کم شد.

هرچه تهران بزرگ تر باغ لاله زار در دل آن کوچک تر شد و کم کم خیابان ها در اطراف آن پدیدار شدند. لاله زار در قلب تهران قرار گرفت اما همچنان منطقه ای محبوب و خوش آب وهوا بود.

ناصرالدین شاه نخستین باغ وحش تهران را در ضلع غربی این باغ، بنا کرد اما یک دهه قبل از فروش آن جای این باغ وحش یک کمپانی هلندی عمارتی دو طبقه به نام تپق را تأسیس کردند، تپق فروشگاهی بود که در آن از لباس تا اسلحه که در اروپا مُد بود، فروخته می شد.

این باغ مرگ و زندگی های زیادی را به خود دیده است، از مرگ دردانه دختر ناصرالدین شاه که منجر به فروخته شدن و تبدیل این باغ به عمارت های کوچک تر و کوچه و خیابان شد تا گذران زندگی یکی از همسران شاه در یکی از عمارت های آن.

سرنوشت لاله زار منتهی به تولد عمارت های کوچک نشد. جنگ جهانی اول و تحولات بین المللی سیل اروپاییان را روانه ایران کرد و آن ها بیشتر در اطراف لاله زار رفت و آمد داشتند، همین اتفاق موجب ظهور کلوپ ها، کافه قنادی ها، هتل و عکاس خانه و هرچیزی که کننده سبک زندگی اروپایی بود، در لاله زار شد.

در همان دوران بود که یک مهاجر قفقازی به نام باقر خان گراند هتل را تأسیس کرد. این هتل مجلل تا دو دهه میزبان مهمانان عالی رتبه خارجی بود اما نکته مهم این هتل سالن بزرگ نمایش اش بود که در آن برنامه های پر سروصدایی اجرا شد.

این سالن نمایش به ابتکار علی وکیلی که در تأسیس سینما در ایران نقش مهمی داشت، به شکل سالن چند طبقه و بیضی شکل بازسازی شد. بدین شکل گراند سینما در سال 1304 به جهان آمد، اما طولی نکشید که یکی از اولین سالن های سینما دوباره سالن نمایش شد و از بسیاری از نمایش های مشهور وقت از جمله خسرو و شیرین میزبانی کرد. آن سال ها، سال های رشد انفجاری تئاتر و سینمای ایران بود.

در دورانی که خیابان های تهران را چاه های نفت رشد می دادند و ویترین های پر زرق و برق اروپایی باغ های توت و انگور را آهسته به حاشیه می راندند، سید علی خان نصر همراه با تعدادی از بزرگان تئاتر تهران هنرستان هنرپیشگی را در خیابان لاله زار تأسیس کرد. همچنین سالن نمایش گراند هتل را اجاره و در این محل تماشاخانه تهران را تأسیس کرد. در آن زمان باب جدیدی از نمایش های ایرانی به روی مردم گشوده شد که با همکاری عبدالحسین نوشین شکوفا شد.

لاله زار در آن دوره به قلب تپنده کافه ها تبدیل شده بود و سینماها و دفتر روزنامه های مشهور و آتلیه هنرمندان برجسته در آن جای داشتند. در این دوران پُر رونق بود که نصر از تماشاخانه تهران رفت و احمد دهقان مدیر این تماشاخانه شد. گراند هتل از سال 1325 تعطیل و ساختمان آن در اختیار تماشاخانه تهران و مجله مصور تهران قرار گرفت. این مجله با مدیریت دهقان به نشریه پرطرفدار آن زمان تبدیل شد و تماشاخانه تهران با اجرای نمایش های قابل توجه به عنوان مهم ترین مرکز نمایش تئاتر بر سر زبان ها افتاد.

با گذران روزهای درخشان و پر رونق تماشاخانه تهران و مجله مصور تهران، احمد دهقان توانست پله های ترقی را طی کند و به وکالت مجلس برسد و بسیار صاحب نفوذ شود. همین موضوع موجب شده او در سال 1329 در دفتر کارش که در طبقه بالا ساختمان تماشاخانه تهران بود، ترور شود. شاید این یکی دیگر از مرگ های تلخی بود که لاله زار شاهد آن شد.

از اواسط دهه 1330 بود که دوران افول لاله زار آغاز شد. در سال های پایانی تماشاخانه تهران در حریق سوخت و برادران والا که دوستان دهقان بودند، بعد از او کار این تماشاخانه و مجله مصور تهران را ادامه می دادند، تصمیم گرفتند جای این تماشاخانه سینما بسازند اما انگار تماشاخانه بودن بیشتر برازنده این ساختمان بود و جوانی به نام شروان صاحبان تماشاخانه را راضی به بازسازی آن کرد.

افتتاح سالن بعد از بازسازی با فوت سید علی خان نصر همراه شد و به همین مناسبت نام آن به تئاتر نصر تغییر کرد. تئاتر نصر در سال 1341 با اجرای موفقی در حضور محمدرضا شاه و فرح بازگشایی شد. افول مدنیت در لاله زار چنان رو به رشد بود که این تماشاخانه را هم تحت تأثیر قرار داده بود.

در دهه 50 با تحول فعالیت های جاری در لاله زار، نام این خیابان اغلب تهرانی ها را به یاد فسق و فجور می انداخت. در نهایت در 13 آبان سال 1357 تعدادی از مأموران ساواک با لباس شخصی به لاله زار ریختند و بسیاری از کافه ها، تئاترها و سینماها را غارت و تخریب کردند تا آتش خشم مردم ناراضی را خاموش کنند.

در روزهایی که خانه ها قصه خود را به تیرآهن و بتنی می فروختند و صاحب خانه را آواره شهر می کردند و مردمانی که سایه خود را هم نمی شناختند چه برسد به همسایگان، مغازه های الکتریکی و لوستر فروشی ها ساکنان اصلی لاله زار شدند. چهره لاله زار به کلی تغییر کرد و اثری از گذشته پرماجرای این خیابان باقی نماند.

تا دهه 1360 تئاتر نصر به زور خود را سرپا نگاه داشته بود. در پاییز سال 67 نمایشی با الهام از جنگ تحمیلی توسط عزت اله مهرآوران در این تماشاخانه اجرا شد که آخرین پرده های تئاتر نصر بود. بعدها نیز چند نمایش پراکنده در این تماشاخانه اجرا شد تا خاتمه کارش به جایی کشید که درهایش برای مدتی نامعلوم بسته شد و تئاتر نصر تا امروز متروک ماند.

این سرگذشت لاله زار و تئاتر نصر است که این روزها علی شاکری با همکاری گروهی از هنرمندان آن را روایت می کند.

برای این اجرا روی صحنه سالن نمایش تئاتر نصر پنج ردیف صندلی چیده شده است که هر ردیف طویل و مرتفع تر از ردیف پایینی خود است. این چیدمان نمایش دهنده پنج لایه تاریخی خیابان لاله زار و تئاتر نصر هستند. صدای هنرمندانی چون پرویز پرستویی، رضا کیانیان، غزل شاکری، حبیب رضایی، گلاب جمعه، صابر ابر و … در سالن پخش می شود که هرکدام داستان ها و سرگذشت لاله زار را در مقطع زمانی تعریف می کنند.

سازمان زیباسازی شهر تهران با همکاری شیار استودیو و در آستانه روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی اجرای پرفورمنس های محدودی را در تئاتر برگزار می کند. علی شاکری -معمار جوانی است که از 16 اسفندماه با گروهش در تئاتر نصر مستقر شدند تا سرگذشت این تماشاخانه را قبل از مرمت و تبدیل شدن به موزه تئاتر برای مردمان شهرشان روایت کنند.

این معمار جوان که سعی می کند با رفتن به سراغ معماری های قدیمی به جست وجوی داستان ها و سرگذشت آن ها برود. در پروژه قبلی خود نیز سرگذشت ساکنان خانه ای در کوچه مینو پلاک 6 را روایت کرد.

او معتقد است هنگام جست وجو و پژوهش در بنا هیچ چیزی نباید دور ریخته شود چراکه همه آن ها اسنادی مربوط به گذشته بناست و این موضوع را می شود در بازدید از تئاتر نصر متوجه شد که با چه وسواس و سلیقه ای اسناد از نخاله ها جدا شده اند و در بخش هایی از ساختمان برای تماشای بازدیدکنندگان قرار گرفته اند. اعضای تیمش هم به این باور رسیده اند و مراقب هستند که بازدیدکنندگان با احتیاط این اسناد را تماشا کنند.

افرادی از نسل های متفاوت از اولین تماشاخانه تهران بازدید می کنند که در بین آن ها مردهای مسنی وجود دارند که گذشته تئاتر نصر را به یاد دارند و با حضور در این پرفورمنس از خاطرات خود می گویند.

در یکی از این بازدیدها پیرمردی عصا به دست در صف بود که در سن سیزده سالگی ساختمان تئاتر نصر را بازسازی کرده است یا مرد مسن دیگری به آنجا آمده بود که در گذشته مقابل این تماشاخانه برای مردمی که از تئاتر بیرون می آمدند، آواز می خوانده است.

شاکری که تمام سعی اش این است که نگاه مردم را به گذشته و آینده شهر خود باز کند، پای خاطرات این ساختمان قدیمی اشک می ریزد و می گوید دلیل این بغض و اشک خوشحالی است. خوشحالی ام از حضور مردم در اینجاست و معتقدم که این همراهی مردم شهر و مسئولان در کنار هم است که می تواند تغییر ایجاد کند و از دل هیچ جلسه ای اتفاقی نمی افتد.

گروه شیار استودیو تلاش کرده اند که تمام اتفاقات رنگ و بوی گذشته را بدهد. آن ها بلیط های این اجرا را هم شبیه بلیط های آن زمان درست کرده اند و به مردم می دهند.

این اجرا تا 31 فروردین ماه هر روز ساعت 11 صبح و پنج شنبه و جمعه در دو سانس 11 و 16 برپاست.