امیرکبیر و مهندسی معکوس کالاهای وارداتی - راه ساری

جواد نوائیان رودسری| میرزاتقی خان امیرکبیر در تاریخ ایران به عنوان یک شخصیت برجسته و میهن دوست شناخته می گردد. او برای استقلال ایران از هیچ اقدامی فروگذار نکرد و این ویژگی، یکی از مهم ترین دلایلی بود که دشمنان ایران را به حذف وی واداشت. امیر در عرصه های گوناگون مملکت داری، دست به اقداماتی زد که تا پیش از وی، کسی به انجام آن ها مبادرت نورزیده بود.

طی یادداشت هایی که در صفحه تاریخ منتشر کردم، به بعضی از این اقدامات اشاره شد و این بار قصد دارم به گوشه دیگری از برنامه های این رادمرد ایران زمین برای استقلال و تعالی سرزمین مادری اشاره کنم؛ کوشش وی برای انجام مهندسی معکوس کالا ها و مصنوعات وارداتی اروپایی در ایران.

2 راهبرد برای رونق فراوری

تاجران اروپایی از دوره صفویه، محصولات فراوری قاره سبز را با خود به بنادر ایران می آوردند و در بازار های داخلی ایران عرضه می کردند. بدیهی بود که شیوه های نوین فراوریات صنعتی، باعث ارزان تر درآمدن ساخت کالا های مختلف می شد و فضا را برای رقابت محصولات داخلی با واردات خارجی، می بست.

امیر با توجه به این شرایط، دو روش راهبردی را در پیش گرفت؛ نخست، عوارض گمرکی را تا حد امکان بالا برد و دوم، بخشی از بودجه کشور را در اختیار صنعتگران خوش قریحه گذارد تا مشابه کالا های خارجی را در داخل کشور فراوری کنند.

بعضی از این کالا ها، مانند واکسیل نظامیان، نیازی به اقدامات پیچیده مهندسی نداشت و می شد بدون دردسر آن ها را در داخل فراوری کرد؛ امیر فراوری واکسیل را در انحصار خورشید خانم، خیاط هنرمند تهرانی قرار داد و او کارگاهی برای فراوری این محصول که تا پیش از آن از فرانسه و انگلیس وارد می شد، راه انداخت.

اما فراوری بعضی دیگر از محصولات، به سادگی واکسیل نظامی نبود و باید با شیوه های مهندسی برای فراوری آن ها اقدام می کردند.

خط فراوری سماور ایرانی

غربی ها مایل بودند تا با هدیه دادن فراوریات صنعتی به شاه و صدراعظم، جهت را برای ورود کالا های خود به ایران باز کنند. فریدون آدمیت در کتاب امیرکبیر و ایران می نویسد: در اوان [سال]1266 ملک التجار روسیه، ویش قرتسوف، سماوری با یک دست ظرف چای خوری برای امیر ارمغان فرستاد.

امیر همان سماور رسیده از روسیه را به یکی از صنعتگران زبردست اصفهان سپرد تا نظیرش را بسازد. این اقدام بدون بازکردن سماور و ساختن تک تک بخش های آن ممکن نبود؛ اما صنعتگر اصفهانی خوب از عهده آن برآمد و امیر به او سرمایه ای برای ایجاد خط فراوری سماور داد.

اقدامی که روس ها را به شدت عصبانی کرد. طبق گزارش محمدعلی فروغی که در مجله یغما، مورخ آذر سال 1346 به چاپ رسید، بعدها، پس از شهادت امیرکبیر، با تحریک سفیر روس، مأموران به سراغ سماورساز رفتند، خط فراوری او را جمع کردند و بابت بدهی اش به دولت آن قدر او را کتک زدند تا نابینا شد!

کالسکه انگلیسی و روسی ممنوع!

کالسکه یکی از وسایل حمل ونقل لوکس بود که ظاهراً از دوره صفویه و از طریق انگلیسی ها وارد ایران شد. به تدریج در دوره قاجاریه، علاقه به استفاده از کالسکه بیشتر شد و بازار این محصول خارجی که از انگلیس و روسیه وارد ایران می شد، رونق گرفت.

امیرکبیر استاد محمدقلی بیک، از صنعتگران قورخانه را مأمور مهندسی معکوس و ساخت کالسکه کرد و او این مأموریت را به نحو احسن انجام داد. به دستور امیر، گزارشی از این موفقیت در شماره 20 روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ شد و مردم ایران به خرید کالسکه ایرانی ترغیب شدند:

کالسکه سوار شدن در میان خلق متداول باشد و این قاعده در ایران نیز رواج یابد و خلق آسوده تر در طرق و شوارع حرکت کنند و این مخصوص امنا و اعیان دولت نیست؛ بلکه هرکس از تجار و کسبه و ... که به کارخانه کالسکه سازی سفارش بدهند، برای او خواهند ساخت.

بلند شدن روی دست آمریکایی ها

در همین زمان، بخاری پیچ از آمریکا وارد ایران شد و مورد توجه نهاده شد؛ وسیله ای که با سوخت کمتر، گرمای بیشتر و با دوام تری فراوری می کرد. ظاهراً آمریکایی ها از طریق کنندگی خود در تبریز به واردکردن این محصول پرداخته بودند.

امیر پس از مشاهده کالا و رغبت عمومی به آن، روزنامه وقایع اتفاقیه را مأمور تهیه گزارش درباره بخاری آمریکایی کرد. در این گزارش به کوشش دولت برای فراوری عین محصول اشاره شده و از افرادی که توانایی فراوری آن را دارند، دعوت به عمل آمده است.

طولی نکشید که محصول مدنظر در همان تبریز فراوری شد؛ اما با شهادت میرزاتقی خان، خط فراوری انبوه مدنظر وی به خاتمه نرسید و ایران همچنان واردکننده بخاری باقی ماند. افزون بر این موارد، امیرکبیر به دنبال ایجاد مجمع الصنایع بود؛ محلی برای آموزش و ترقی صنایع ظریفه که در آن هنر هایی مانند ساعت سازی، زرکشی و زردوزی، تفنگ سازی و ... آموزش داده و در همان حال، فراوریات صنعتی نیز به علاقه مندان عرضه می شد.

منبع: روزنامه خراسان

تور کیش: سفری هیجان انگیز به مروارید خلیج فارس

مجله سایه: گلچینی از بهترین های وب