ناصر فکوهی: کرونا به کام کیست؟ - راه ساری

به گزارش شرق، در این میان دولت ها هم چندان از سیاست های خود عقب نشینی نکردند؛ معترضان که به خانه های شان رفتند، طرف دیگر ماجرا در زمین بدون مبارز به تاخت و تاز پرداخت.

این موضوع دست مایه گفت وگویی با ناصر فکوهی، جامعه شناس و استاد دانشگاه شد تا با او درباره تأثیر کرونا بر اعتراضات اجتماعی و همچنین آینده اعتراضات مدنی در جهانی بعد از کرونا حرف بزنیم.

آیا می توان انتظار داشت این بیماری همه گیر، فرایندهای اعتراضی پیش از بحران را معکوس کند؟ مقصود فرایندهایی است که منجر به شکل گیری جریان های مبارزه و اعتراض در کشورهای مختلف جهان شده بود.

نخست بگویم که هر آنچه را در اینجا و در این روزها گفته می گردد، باید به شدت نسبی تلقی کرد، زیرا داده ها و تحلیل های ما درباره بیماری کروناویروس محدود و به شدت و دائم در حال تغییر هستند؛ اما من هم مثل بسکمک دیگر از همکاران دانشگاهی و روشنفکرمان در ایران و جهان، فکر می کنم این وظیفه ماست که در همین شرایط نیز سکوت نکرده و نظرات خود را با قیدکردن این نسبیت پاسخ ها، بیان کنیم. دلیل اصلی از نظر من در آنچه شاید بتوان یک جامعه شناسی یا انسان شناسی فوری این پدیده به حساب آورد، این است که معتقدم فرایند تحول این بیماری در کوتاه مدت و درازمدت تأثیراتی بسیار منفی بر نظام های اجتماعی و سیاسی و مالی جهان باقی خواهد گذاشت که احتمالا کمتر از خود بیماری و آسیب های آن نخواهند بود و حتی ممکن است بیشتر باشد.

اما درباره پرسش شما؛ به نظر می رسد درمورد این ویروس مانند موارد پیشین، ما نه با یک موج، بلکه با چند موج پی در پی روبه رو باشیم؛ برای مثال در فصل تابستان فروکش کرده و از پاییز بار دیگر افزایش یابد. در این حالت، فرکانس فرود و فراز بیماری بر تأثیرات اجتماعی آن نیز تأثیر می گذارد؛ اما آنچه من در اینجا می گویم براساس فرایندی است که تا به امروز از اواخر پاییز گذشته (آذر 1398- فوریه 2019) تا امروز (فروردین 1399 - آوریل 2020) شاهدش بوده ایم، پیش بینی ها نیز تا حدبیشتر پاییز سال آینده به شرط یافته نشدن واکسن یا دوای مؤثر و تأیید شده مطرح شده اند.

در این صورت باید بگویم که به احتمال زیاد نه تنها بعید به نظر می رسد که شاهد امواج اعتراضی از جانب فرودستان شهری یا معترضان مدنی در جناح های پیشرو باشیم، بلکه درست برعکس احتمال امواج اعتراضی از سوی پوپولیست های راست علیه اقدامات دولت ها ممکن است اتفاق بیفتد یا شورش های کوری پدید بیاید که از جانب آنها مورد سوءاستفاده قرار بگیرد. مصداق این سخن نیز آن است که در همین هفته گذشته در میشیگان، ویرجینیا، مینه سوتا و چند ایالت دیگر آمریکا، طرفداران ترامپ به خیابان ها ریخته اند و با تحریک خود ترامپ که در چند توییت از مردم این ایالات خواسته بود ایالت خویش را آزاد کنند به ناآرامی هایی دامن زده اند. راست آمریکا با وحشت از آنکه انتخابات ماه نوامبر آینده را ببازد، در حال سوءاستفاده شدید از این بیماری در تحریک مردم به شورش و در نهایت شاید به تعویق انداختن انتخابات یا جلوگیری از رأی دادن پستی برای پیروزی مجدد ترامپ است. شبکه راست افراطی و پروپاگاندای فاکس نیوز و پزشکان تلویزیونی آن نیز از جمله دکتر آز که مخاطبان ایرانی شبکه های ماهواره ای خوب او را می شناسند نیز همراه با راست آمریکا در این کارزار مشارکت دارند. همین سناریو را می توان اگر بیماری ادامه یابد، در کشورهای اروپای شرقی به ویژه در مجارستان، هند و ترکیه و برزیل که دولت های دست راستی پوپولیستی در آنها روی کار آمده اند، مشاهده کرد.

به عبارت دیگر راست نولیبرالی برای نجات دادن سیستم سرمایه داری مالی و طرفدار عدم مسئولیت دولت در سلامت عمومی، کاملا آمادگی دارد به بهای مرگ انسان ها که اغلب آنها فرودستان هستند (حدود 70 درصد مرگ ومیر کرونا در آمریکا به طور تقریبی از جمعیت 30 درصدی سیاهان آن است) به شورش هایی اجتماعی دامن بزند تا به بهانه ناآرامی، جناح های تندرو را به قدرت برساند یا در قدرت نگاه دارد. در این شرایط که به کمک به فرودستان و کسانی نیاز است که کمترین امکانات را برای محافظت از خود دارند، شک نداشته باشیم که جناح های راست و پوپولیستی، لحظه ای درنگ نخواهند کرد که ترس و واهمه مردم را پلکان رسیدن به قدرت یا باقی ماندن خود در قدرت کنند؛ اما گمان نمی کنم در جهت مخالف بتوانیم جنبش هایی را ببینیم، زیرا این حرکات اعتراضی در سراسر جهان، پایه و اساس انسان محبت آمیز دارند و حاضر نیستند در این شرایط بحرانی و خطرناک جان انسان ها را برای مسائل سیاسی به خطر بیندازند.

حداقل در این فرصت کوتاه چندماهه این موضوع دیده شد که کرونا بر جریان اعتراضات مردمی که در جهان گسترش یافته بود، تأثیر گذاشته است. از نظر شما کرونا چه آینده ای پیش روی اعتراضات مردمی گذشته است؟

آنچه گفتم بحثی تقریبی بود که شامل یک چشم انداز کوتاه مدت می گردد؛ برای مثال چشم اندازی شش ماهه، زیرا در این مدت بسیار بعید است شاهد جنبش های اعتراضی مردمی گسترده به طور کلی و به ویژه از سمت فرودستان باشیم. مگر در اثر فشار فقر و دخالت نکردن کامل دولت برای جبران آن؛ اما برعکس در میان مدت به نظرم دو سناریو در پیش رو وجود دارد که هر دو جهانی است: در یکی از آنها این جنبش ها به صورت خشونت آمیز و مخرب و در دیگری به صورت قدرتمند اما مسالمت آمیز به راه خواهند افتاد؛ اما به هر حال گریز ناپذیر خواهند بود. ابتدا بگویم چرا جنبش های گسترده فرودستان شهری را در چند سال آینده گریز ناپذیر می دانم.

دلیل اصلی این امر آن است که حتی اگر بیماری کروناویروس به امواج جدید نرسد و در همین پاییز مهار گردد، تا همین امروز تعداد بی کاران در آمریکا در کمتر از یک ماه به 22 میلیون نفر رسیده و پیش بینی میزان فقر به نیمی از جمعیت می رسد؛ رقمی که در آمریکا پس از بحران عمومی مالی 1930 و سپس بحران 2008 سابقه نداشته است. در چین نیز که همراه آمریکا بزرگ ترین اقتصاد جهان است، بحران های مشابهی را شاهد خواهیم بود؛ چون سطح مصرف به ویژه در طبقه متوسط، سقوط خواهد کرد. هم اکنون بحران های نفتی را نیز داریم که قیمت های نفتی را به صورت وحشتناکی کاهش داده اند. این تابستان بزرگ ترین کشورهای ثروتمند جهان نظیر فرانسه، بریتانیا، اسپانیا و ایتالیا تقریبا درآمد توریستی نخواهند داشت و اقتصادهای آنها امروز به شکل وحشتناکی ضربه خورده است. فراموش نکنیم که سطح پوشش بیمه و تأمین اجتماعی هرچند در اروپا خوب است، اما در سال های اخیر به دلیل سیاست های نئولیبرالی به شدت ضربه خورده و در آمریکا هم که معین است؛ اصولا بیشتریت نه بیمه درست و قابل تضمینی دارند، نه پس اندازی و نه آمادگی برای بحران های بزرگ خانگی. همه این موارد سبب خواهند شد که با سقوط جهانی اقتصاد در سال های 2020 تا 2022 روبه رو باشیم که سرچشمه جنبش های گسترده فرودستان شهری و البته ضدشورش و سرکوب های حاکمان و بالا دریافت فاشیسم، نژادپرستی ها، ملی گرایی های ضد مهاجر و همه متعصبان است.

با پیش زمینه ای که ترسیم کردید، چند سناریو را می توان برای آینده پیش رو ترسیم کرد؟

دو سناریویی که به نظرم قابل پیش بینی هستند، به انتخاب یا عدم انتخاب ترامپ (به مثابه یک شاخص نه یک شخص) باز می گردد. ترامپ به اذعان بیشتریت 50 تا 60 درصدی آمریکایی ها و تقریبا تمام دانشگاهیان و روشنفکران، سیاست مداران کارکشته، اهل رسانه و اغلب هنرمندان این کشور، یک بساز و بفروش کلاهبردار نیویورکی، فرد بی اخلاق و بی احساس و بی مسئولیت و فاسد و دزدی رسمی است؛ آن هم همراه با روابط بسیار مشکوک و تهدیدکننده از سوی دولت های فاسد جهان سومی نظیر عربستان، ترکیه، برزیل و هند و دولت های اقتدار گرایی نظیر چین و روسیه. دلیل انتخاب شدن بار نخست ترامپ، رشد پوپولیسم در حد 40 تا 45 درصد در رأی دهندگان آمریکایی، تخریب حزب جمهوری خواه از درون و همچنین تمایل راست نئولیبرال آمریکا به در دست دریافت کامل دیوان عالی این کشور و دستگاه قضائی و لغو گسترده مالیات های سرمایه داران بزرگ بود که ترامپ همه را انجام داد؛ اما این غولی که از چراغ جادو درآمد، بسیار وحشتناک تر از چیزی بود که تصور می کردند و یک فاشیسم نوظهور در آمریکا ایجاد کرد. ترامپیسم در حقیقت نه فقط نهادهای آمریکایی از سازمان های نظامی تا جاسوسی و قضائی و مقننه را به شدت تخریب کرد، بلکه جامعه مدنی آمریکا را نیز به شدت دو قطبی کرد و حزب جمهوری خواه را در شرف نابودی قرار داد؛ تقریبا همان کاری که نیکلا سارکوزی چند سال پیش با حزب گلیست فرانسه کرد و نتیجه اش روی کار آمدن مکرون بود.

در صورت انتخاب دوباره ترامپ نیز بحران ها در سطح آمریکا و جهانی به شدت افزایش یافته و احتمالا شاهد جنبش های خشونت آمیزی در کل جهان خواهیم بود که ممکن است کار را به جنگ ها یا تنش های منطقه ای و بین المللی نیز بکشاند و این بدترین سناریوی ممکن است. سناریوی دوم روی کار آمدن دموکرات های معتدل است؛ یعنی جو بایدن که در این صورت آمریکا تلاش خواهد کرد با قدرت دست به ترمیم خرابی های ترامپ در سطح داخلی و بین المللی بزند و جنبش های مدنی، سیاه پوستان، مهاجران و گروه های پیشرو در آمریکا نیز که از هم اکنون وارد مذاکره برای دریافت بخشی از قدرت شده اند، به او کمک خواهند کرد. این امر سبب خواهد شد موقعیت جهانی نیز اندکی برای فرودستان بهتر گردد؛ اما نه در حدی که بتوان ضربات مالی کروناویروس را از میان برداشت؛ به خصوص که پس از رفتن ترامپ، آمریکا تا سال ها میراث دار فجایع او در داخل و خارج خواهد ماند. در این صورت، به نظرم جنبش های فرودست باز هم به شکل گسترده آغاز خواهند شد؛ اما با خشونتی کمتر و مسالمت آمیز تر.

این سؤال مطرح است که این همه گیری بر همه اعتراضات اثری یکسان خواهد داشت؟ به این معنی که آیا ماهیت اعتراض های جاری در جهان پیش از کرونا یکی بوده و می توان انتظار داشت که بعد از کرونا با فرمول مشابهی متحول گردد؟

من معتقدم در مجموع و بنا بر سازوکارهایی که در سرمایه داری مالی متأخر وجود دارد، کرونا سبب خواهد شد درست مثل واقعه 11 سپتامبر، شاهد شدت دریافت اشکال اقتدار گرایی حتی در دموکراسی های غربی بشویم. مثالی بزنم؛ بدون شک ورود به این کشورها سخت تر خواهد شد، سیاست های مهاجرتی تبعیض آمیز تری خواهند داشت، کنترل پلیسی بر جامعه شدیدتر خواهد شد و همه اینها سبب می گردد واکنش ها نیز خشونت آمیز تر شوند؛ اما نقش قدرت های بزرگ و رهبران آنها بسیار مهم است. ما متأسفانه امروز قدرت هایی داریم که در رأس بیشتر آنها افرادی بسیار نازل و غیر شایسته ، دیکتاتور منش و دست در دست مافیای بین المللی و سرمایه داران بزرگ قرار گرفته اند؛ افرادی به شدت ضد فرو دستان. در اروپا ما شخصیت هایی مانند مکرون و جانسون را داریم (درحالی که تنها شخصیت موجه یعنی خانم مرکل از قدرت خارج می گردد)، در روسیه پوتین، در چین جی و در آمریکا ترامپ بدترین رهبرانی هستند که می توان برای مدیریت یک جهان بدون تنش در نظر داشت و بهترین رهبرانی که برای ساختن یک جهنم واقعی به آنها نیاز است. بنابراین، به نظرم همه چیز بستگی به آن دارد که این قدرت ها آیا تحولی را در خود شاهد باشند یا نه. کمترین جایی که می توان در انتظار تحول بود، روسیه است؛ اما در چین، در اتحادیه اروپا و در آمریکا می توان در انتظار تحولات مهمی بود که اگر حتی اندکی در جهت حمایت از فرودستان شهری پیش بفرایند؛ این جنبش ها می توانند شکل یک مبارزه مدنی مسالمت آمیز و بسیار مثبت به خود بگیرند و نیاز به تلفات و آسیب های مادی و جانی و خشونت هایی که خود زمینه را برای شرایط های بدتر فراهم خواهند کرد، نخواهد بود.

آیا شرایط کنونی را می توان با وقایع سال های جنگ مقایسه کرد؟ سال های آغازین دو جنگ جهانی دربرگیرنده پایین ترین میزان اعتراض ها در جهان است؛ اما سال های بعد از دو جنگ جهانی، نقاط اوج گیری اعتراض های کارگری در جهانست. البته این را نباید فراموش کرد که در سال های جنگ، امواج اعتراض های کارگری به هیچ وجه از بین نرفته؛ اما از عوارض جانبی جنگ ها یکی این بود که سطوح مبارزات و اعتراض ها را کاهش داد. با نگاهی به این تجربه تاریخی می توان شرایط کنونی جهان در بررسی اعتراض های جهانی را با سال های جنگ مقایسه کرد و انتظار داشت سرنوشت مشابهی پیش روی اعتراض های مردمی باشد؟

کاملا. با این تفاوت که شرایط جهان کنونی بیشتر شبیه دوران پس از جنگ جهانی اول است که اتفاقا متقارن با آنفلوآنزای اسپانیایی بود. پس از آن دوران بود که فقر گسترده اروپا را فراگرفت و به ویژه در معاهده ورسای چنان فشاری بر آلمان که در جنگ شکست خورده بود، آوردند که این کشور را به سوی فقر و فلاکت بی نهایت پیش برد و در نهایت فاشیسم و جنگ جهانی از این اروپای تخریب شده بیرون آمد. پس از جنگ جهانی دوم شرایط متفاوت بود: اولا بر خلاف جنگ قبلی آمریکا در طرح مارشال، آلمان را کنار نگذاشت و تجربه جنگ جهانی اول سبب شد به این کشور نیز کمک گردد که رشد کند، بنابراین سیاست های آمریکا تحت تأثیر رهبری ارزنده روزولت در آغاز آن سبب شد دموکراسی و رشد مالی در جهان بالا بگیرد. اما از تقریبا نیمه دهه 1950 هم سیاست آمریکا تغییر کرد و به طرف حمایت از دیکتاتوری ها و کودتاهای نظامی علیه دولت های جهان سومی (از جمله دکتر مصدق) رفت و هم تشدید فشارهای شوروی، اروپای شرقی را نیز وارد فرایندی از شورش ها کرد که هر چند شکست خوردند، اما 20 سال بعد زمینه های فروپاشی شوروی را فراهم کردند. سیاست آمریکا در نهایت به برقراری دیکتاتوری در کل جهان سوم و خشونت بارترین اشکال آن در کشورهای زیر سلطه مستقیم آن (آمریکای میانی و جنوبی) انجامید و عملا از آن به بعد تا امروز آمریکا سیاست حمایت از دیکتاتوری ها را ادامه داد و نتیجه اش همان جهان وحشتناکی است که امروز شاهدش هستیم. انتخاب مجدد ترامپ به این فرایند دامن خواهد زد.

درنهایت به نظر شما اعتراضات در دوران کرونا و بعد از کرونا تغییر شکل و ماهیت خواهند داد؟

اعتراضات به نظر من در سال های آینده بیشتر به مطالبات مالی مربوط خواهند شد. فشار فقر ناشی از این بحران به شدت ممکن است بالا باشد. همچنین مطالبات برای آزادی های مدنی که به بهانه کرونا از افراد گرفته شده، ممکن است آغاز شوند. تمام این مسائل تا حد زیادی بستگی به آن دارد که آیا جنبشی جهانی برای دفاع از فرودستان و مبارزه با نولیبرالیسم شکل بگیرد یا نه؟ البته منظورم جنبشی خودانگیخته و در قالب خرده جنبش های کوچک در سراسر جهان به ویژه از خلال جامعه مدنی است و همچنین به این بستگی دارد که جامعه مدنی و فعالان این جنبش تا چه حد بتوانند با هوشمندی از دست کاری شدن از طریق قدرت های بزرگ که سال هاست به این کار مشغولند خود را در امان نگه دارند و بازی آنها را نخورند.

شهفرایندانی که معترض بودند و حالا به دلیل کرونا دست از اعتراض کشیده اند با چه چالش هایی روبرو هستند. چون از یک سو آنها یک طرفه مجبور به تعطیلی اعتراضات شده اند و از سوی دیگر دولت ها همچنان سیاست های خود را که خلاف نظر مردم بوده، ادامه می دهند. در واقع اینجا کرونا یک طرفه مردم را از چرخه مبارزه خارج کرده و به دولت ها این فرصت را داده که یکه تازی کنند. این یکه تازی تا کجا تحمل می گردد و چه نتیجه ای دارد؟

متأسفانه موج اعتراضات در این شرایط بیشترین شکنندگی را در مقابل دست کاری دولت های بزرگ و همه کسانی دارد که به گونه های مختلفی بخواهند از موقعیت پیش آمده با بحران کرونا، برای تقویت تزهای ملی گرایی، نژاد پرستی و پوپولیستی استفاده کنند. بنابراین تا این بیماری در مرحله بحرانی است، عملا نمی توان به جنبشی فکر کرد اما زنده نگه داشتن فرهنگ و فرایندهای فکری و اندیشه در جامعه و جلوگیری از نومیدی و یأس به بهبود شرایط به نظر من بسیار اهمیت دارد. انفعال، چه پیش و چه پس از کرونا، بزرگ ترین دشمن هر گونه جنبش و مبارزه ای برای جهانیی بهتر است. انفعال می تواند به سرعت به نومیدی تبدیل گردد و به بی عملی که در نهایت عمل در جهت دنباله روی از سیستم های تخریب جهان ، محیط زیست و سرکوب انسان هاست. دلیلی وجود ندارد دولت ها یکه تازی کنند، اتفاقا به نظر من انتقال گسترده مباحث و حضور اندیشه در پهنه مجازی فرصت های تازه ای به کوشندگان برای یک جهان بهتر می دهد که نباید از آن غافل باشند. اینکه تصور کنیم چون تماس های فیزیکی کم شده یا می گردد و چون تجمع ها کم می گردد - که لزوما خواهد شد - این به آن معناست که باید اهداف خود را برای جهانی بهتر، کمک به محیط زیست، افزایش آزادی های دموکراتیک و از همه مهم تر بهداشتی با کیفیتی بهتر و برای همه رها کنیم، کاملا نادرست و در همان جهتی است که پوپولیست های نولیبرال مایلند رویدادها را به سویش سوق دهند.

فکر می کنید اتخاذ سیاست های مرتبط با کرونا و مهار آن هم منجر به شکل گیری اعتراضاتی گردد؟ برای مثل در همین هفته در هند شاهد تجمع دست فروش ها و کارگرهای روزمزدی بودیم که به سیاست های قرنطینه دولت اعتراض داشتند و کار به درگیری کشید. ادامه این شرایط و نامعلوم بودن دورنمای آن موجب می گردد خیلی ها از آینده مالی خود بترسند و ممکن است دست به اقداماتی خلاف سیاست های دولت ها در مهار کرونا بزنند. خود این مسئله ممکن است منجر به شکل گیری اعتراض هایی در جهان گردد؟

خطر در این گونه اعتراضات می تواند تبدیل آنها به خوراکی برای پوپولیسم های راست باشد. در آمریکا چنین است و در جریانات رشد فاشیسم در پس از جنگ جهانی دوم نیز چنین بود: حزب نازی از طریق جذب گسترده آرای کارگرانی که قبلا به حزب کمونیست رأی می دادند، به قدرت رسید، زیرا توانست آنها را قانع کند که تنها این حزب است که از مردم فرودست دفاع می کند. این خطر بزرگی است که جنبش های فرودستان و حتی جریان های فکری طرفدار فرودستان را تهدید می کند، اینکه خود به بازیچه ای در دست پوپولیست های به ظاهر ضد دولت و در واقع طرفدار حاکمیت سرسخت سرمایه داری متأخر مالی تبدیل شوند.

مجله سرگرمی: مجله سرگرمی، تفریحی و گردشگری