نبرد موزیکال برای مشروطه!

به گزارش راه ساری، برای نخستین بار در تاریخ ایران، موسیقی از یک هنر لوکس و اعیان پسند، به هنری مردمی و هم صدا با خواست جامعه تبدیل شد و این، برای اهالی موسیقی که تا پیش از آن، در قید ستم شاهزاده های دمدمی مزاج قاجار و اشراف پرافاده بودند، بسیار لذت بخش به نظر می رسید.

نبرد موزیکال برای مشروطه!

جواد نوائیان رودسری| ما معمولاً عادت داریم که در مطالعات تاریخی، بازیگران اصلی را سیاستمدارانی بدانیم که در وسط معرکه به چشم می آیند و عموماً وابسته به خاندان های اشرافی یا متمول هستند، در حالی که آنالیز نقش اصناف مختلف در بروز یک واقعه اجتماعی، تصویری را که از آن رویداد در ذهن داریم، به واقعیت نزدیک تر می نماید.

اهالی موسیقی یکی از گروه هایی هستند که به ویژه در وقایع مهمی مانند انقلاب مشروطیت، به نقش آفرینی پرداختند و با کار ها و فعالیت هایشان باعث حضور بیشتر مردم در معرکه مبارزه با استبداد شدند؛ با این حال، این نقش آفرینی، چندان که باید و شاید، مورد توجه قرار نگرفته و حق آن ادا نشده است.

در نوشتار امروز قصد داریم به بخشی از این حضور اشاره کنیم؛ حضوری که در به فرجام رسیدن انقلاب مشروطه، تأثیری به سزا داشت و در برانگیختن جامعه برای استبدادزدایی، نقشی محوری ایفا کرد.

سه تارنوازی از دارالفنون

نام درویش خان در میان اهالی موسیقی و حتی علاقه مندان به این هنر، نامی آشنا و قابل احترام است؛ هنرمندی که در سال 1251 خورشیدی در خانواده ای هنردوست به جهان آمد و با توجه به علاقه فراوانش به موسیقی، با حمایت پدر، راهی دارالفنون شد و در این مدرسه، به فراگیری فن موسیقی پرداخت.

غلامحسین درویش یا همان درویش خان، مدت ها نزد آقاحسینقلی و برادر وی، میرزاعبدا... فراهانی به فراگیری نوازندگی تار و سه تار پرداخت و در این زمینه، سرآمد روزگار خود شد. اما این شهرت، برایش دردسرساز بود و شعاع السلطنه، فرزند مظفرالدین شاه، وی را وادار کرد که مدتی، همچون نوازنده خصوصی، برای او در عمارتش بنوازد و به اسارتی رنج آور تن در دهد. این شرایط برای درویش خان تا انقلاب مشروطیت ادامه داشت.

نواختن برای مردم

با فرارسیدن فصل مشروطیت، درویش خان نیز از اواخر سال 1284 خورشیدی، همسو با هنرمندانی مانند عارف قزوینی، به حمایت از آزادی خواهی پرداخت. در آن موقع، اجرای موسیقی به صورت ارکستر، تنها در مجامع اشراف و درباریان امکان پذیر بود. درویش خان به همراه عارف و تنی چند از موسیقی دانان مخالف استبداد، دست به ابتکاری بسیار جالب زد؛ ابتکاری که باعث شد موسیقی در انقلاب مشروطه، رنگ و صورت خاصی پیدا کند.

آن ها که پیش از پیروزی انقلاب، با ساختن تصنیف ها و اجرای آن ها در مکان های عمومی، مانند قهوه خانه ها، هواداران زیادی پیدا نموده بودند، پس از پیروزی انقلاب مشروطه و هنگام به تخت نشستن محمدعلی شاه، کار خود را در قالب ارکستر اخوت، دنبال کردند.

این ارکستر را باید نخستین کوشش برای اجرای عمومی موسیقی در تاریخ ایران بدانیم. ارکستر اخوت، در شروع کار با رویکرد ناصواب محمدعلی شاه در جریان برنامه تاج گذاری وی روبرو شد. شاه قاجار که از ابتدا، چندان با مشروطیت هم آواز نبود، نمایندگان مجلس را به مراسم دعوت نکرد و این اقدام، باعث شد که مردم به وی، سوءظن پیداکنند.

درویش خان در همین ایام، به طرفداری از مشروطیت، اجرا های مفصلی را در تهران و به طور ویژه، در باغ بهجت آباد، جایی حوالی خیابان ولی عصر (عج) فعلی، ترتیب داد؛ اجرا هایی عمومی که با برنامه شب میلاد امام علی (ع) شروع شد و با تصنیف علی اکبرخان شیدا به مناسبت بعثت پیامبر اسلام (ص) به اوج خود رسید و اقبال عمومی را به هنر موسیقی در پی داشت؛ مضامین تصانیف، به غیر از موضوع اصلی که شامل مناسبت های ملی و مذهبی می شد، رویکردی تند و تیز درباره شاه قاجار و رفتار مستبدانه اش داشت.

ارکستر اخوت، با رهبری درویش خان و نقش آفرینی هنرمندانی مانند عارف قزوینی، جمعیتی حدود 30 نفر از نوازندگان چیره دست را گرد هم جمع نموده بود. برای نخستین بار در تاریخ ایران، موسیقی از یک هنر لوکس و اعیان پسند، به هنری مردمی و هم صدا با خواست جامعه تبدیل شد و این، برای اهالی موسیقی که تا پیش از آن، در قید ستم شاهزاده های دمدمی مزاج قاجار و اشراف پرافاده بودند، بسیار لذت بخش به نظر می رسید. درویش خان در تهران، مدرسه موسیقی دایر کرد و به کار پرورش استعداد های جدید پرداخت.

سردادن نغمه آزادی پس از استبداد صغیر

با شروع استبداد صغیر، درویش خان نیز ناچار شد از پایتخت بگریزد. بسیاری از دوستان آزادی خواه وی، گرفتار بند و زنجیر شدند و بعضی از آن ها را در باغشاه، به فجیع ترین شکل ممکن به قتل رساندند؛ اما تصانیف و آهنگ موسیقی ارکستر اخوت، از ذهن مردم قابل زدودن نبود.

در سال 1288 خورشیدی، دو سه ماه بعد از فتح تهران و سرانجام دوره موسوم به استبداد صغیر، ارکستر اخوت دوباره جان گرفت و با همراهی هنرمندانی مانند حسین طاهرزاده، باقرخان رامشگر، اقبال آذر و عبدا... دوامی، به اجرای برنامه در شهر های مختلف ایران پرداخت؛ احتمالاً یکی از مشهورترین نغمه هایی که توسط گروه، در این دوره اجرا می شد، از خون جوانان وطن لاله دمیده، سروده و ساخته عارف قزوینی در دستگاه شور بود.

درویش خان و ارکستر معروفش، این بار پا را فراتر از خواسته های سیاسی گذاشتند و به فعالیت های اجتماعی رو آوردند؛ کنسرت برای ایجاد مدرسه فرهنگ، کنسرت به نفع حریق زدگان آمل، کنسرت برای ایتام بی بضاعت مدارس ملی، کنسرت برای بازسازی خرابی های آتش سوزی بازار و کنسرت برای غارت شدگان ارومیه، از جمله برنامه هایی بود که گروه در راستای فعالیت های عام المنفعه اجرا کرد.

کار ارکستر اخوت، اوایل دهه 1300 خورشیدی، به دلیل پراکنده شدن اعضایش، متوقف شد و درویش خان، چند سال بعد، در دوم آذرماه 1305، بر اثر سانحه رانندگی، در 54 سالگی درگذشت؛ او نخستین قربانی تصادف در ایران بود.

منبع: روزنام خراسان

زرین گراف: زرین گراف: عصر طلایی گرافیک

منبع: فرادید
انتشار: 1 شهریور 1400 بروزرسانی: 1 شهریور 1400 گردآورنده: rahesari.ir شناسه مطلب: 10708

به "نبرد موزیکال برای مشروطه!" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "نبرد موزیکال برای مشروطه!"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید