ابوسعید سجزی؛ عاِلم علم هندسه و الهام بخش ابوریحان بیرونی - راه ساری

از وبسایت وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی دیدن نمایید.

به گزارش ، بار ها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صد ها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

احمد بن محمد بن عبدالجلیل، مکنی به ابوسعید، ریاضیدان و ستاره شناس بنام قرن چهارم هجری قمری است.

کلمه سجزی خلاصه واژه سجستانی است که اصالت سیستانی وی را نشان میدهد. سال دقیق تولد سجزی را نمیدانیم. سوتر تاریخ تقریبی دوران زندگی وی را در حدود سال های 340 تا 415ق دانسته است، اما مجموعه رسائلی در دست است که سجزی آن ها را در سال های 358-361ق در شیراز استنساخ کرده است. با توجه به تاریخ استنساخ این رسائل و نیز توجه به این مسئله که پنج رساله از این مجموعه نوشته خود سجزی است، نظر سوتر که سن سجزی را در این زمان 18 سال بیان کرده بعید به نظر میرسد؛ زیرا اگر سجزی تا آن زمان چندین رساله در ریاضی تألیف کرده باشد احتمالاً سن و سالی بیشتر از آنچه سوتر بیان کرده داشته و میتوان فرض کرد که در آن زمان حدوداً 30 سال داشته؛ بنابراین میتوان به قولی دیگر که تاریخ تولد سجزی را در سال 330ق میداند اعتماد کرد. سجزی با ابوریحان بیرونی (362-440ق) معاصر بوده و ظاهراً مکاتباتی نیز با بیرونی داشته است.

پدر سجزی نیز همچون خود وی از ریاضی دانان برجسته عهد خویش بوده است. سجزی در سال 340 یزدگردی/360 هجری رساله ای درباره گنبد های هذلولی و سهمی خطاب به پدرش، ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل سجزی نوشته است. وی همچنین در اثری به نام کتاب احمد بن محمد عبدالجلیل فی مسائل المختارة التی جرّت بینه و بین مهندسی شیراز و خراسان و تعلیقاته از راهکار هایی که پدرش برای مسئله هایی مربوط به تقسیم مثلث ها و متوازی الاضلاع ها عرضه کرده است یاد می نماید؛ بنابراین پدر سجزی باید یک ریاضی دان فعال بوده باشد.

از مذهب او اطلاع دقیقی در دست نیست و می توان گفت در هیچ یک از آثار خود او و دیگر دانشمندان، اشاره ای به آن نشده است. با این حال، با توجه به اینکه سجزی بیشتر عمر خود را در شیراز در کنف حمایت عضدالدوله دیلمی به سر می برده که از خاندانی شیعی مذهب و خود نیز از سادات زیدی فرزندان زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) بودند و همچنین با توجه به اشاره آقا بزرگ طهرانی در کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعه و نیز با توجه به اشاره صریح وی در طبقات اعلام الشّیعه وی به احتمال قوی مذهب شیعه داشته است.

سجزی بیشتر دوران عمر خود را در شیراز به سر برد و از پاسخ هایی که به علمای خراسان داده برمی آید که گاهی هم در خراسان بود. او آثارش را به سید ابوجعفر احمد بن محمد، شاهزاده بلخ، یا عضدالدوله دیلمی، حاکم بویی (آل بویه) زمان خود تقدیم کرده است. سال فوت سجزی را حدود 415ق دانسته اند.

حجم کار های او در ریاضیات (هندسه) کمتر از کارهایش در احکام نجوم است، اما به سبب علمی تر بودن این کار ها بهتر است وی را عالم هندسه بدانیم.

ابن ندیم در الفهرست و قفطی در تاریخ الحکماء نامی از سجزی به میان نیاورده اند و از این رو، شرح زندگی و فعالیت های علمی او را فقط از میان آثار به جا مانده از خود وی می توان دریافت؛ همانند نامه هایی که به برخی از معاصران خود نوشته است یا اشاره هایی که آن ها در آثار خود به سجزی کرده اند.

عروضی در کتاب چهار مقاله، سجزی را یکی از ستاره شناسان بنام برشمرده و در حکایتی، ابوریحان را خلف سجزی د رعلم نجوم معرفی کرده است. با توجه به جایگاهی که ابوریحان در این شاخه از علوم دارد و آثار گرانقدری که در این زمینه نوشته است، می توان به نام آوری سجزی در این رشته پی برد.

ابوریحان نیز در آثارش از سجزی بسیار یاد کرده است. بیرونی به منظور احترام گذاشتن و نشان دادن جایگاه او در دانش هندسه، در کتاب الآثار الباقیه عن القرون الخالیه از وی با لفظ مهندس یاد کرده است. همچنین در مقالید علم الهیئه، سجزی را عالم به راه های گوناگون محاسبه سمت قبله با حساب و مساحی با آلات، که تا آن زمان بین دانشمندان رواج داشته است، معرفی کرده و در ادامه نامه ای را یادآور شده که در بیان روش استاد خود، ابومنصور عراق به سجزی نوشته است. این مطالب رابطه میان این دو دانشمند را نشان می دهد.

نکته جالب توجه در کار های ریاضی سجزی تلاش او برای حل مسئله تثلیث زاویه است. سجزی روش قدیمی هندسه متحرک را برای این کار تغییر داد و مسئله را از طریق قطع دادن یک دایره و یک هذلولی متساوی القطرین حل کرد و آن را مدرسه ثابت نامید. سجزی با توجه به داشتن اطلاعات گسترده از دانسته های پیشینیان، آثار آنان را جمع آوری و جدول بندی و سپس تفسیر کرد. در جامع ترین کتاب خود در این شاخه که به نام الجامع الشاهی معروف است، به جمع آوری برخی از آثار گذشتگان پرداخت؛ برای مثال در این کتاب سه اثر از ابومعشر بلخی را آورد. او در کتاب القرانات از مواد و تاریخ عصر ساسانی بهره گرفته و برخی از اطلاعات آن مربوط به زمان خلفای انتهای بنی امیه و هارون الرشید است. همچنین در کتاب الزائرجات که درباره طالع بینی است، بر پایه جدول های هرمس، بطلمیوس و دوروتئوس جدول هایی آورده است.

در میان ریاضی دانان و منجمان دوران اسلامی، نخستین کسی که عملاً عقیده حرکت شرایطه زمین را به کار بست ابوسعید سجزی بود؛ و یااسطرلابی را به فرض آن که کره زمین متحرک و کره سماوی (فلک) به استثنای سیارات هفتگانه، ثابت باشد، اختراع کرد.

بیرونی درباره این اسطرلاب آورده است: از ابوسعید سجزی اسطرلابی از نوع واحد و بسیط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکب نبود و آن را زورقی می نامید، وی را بسیار تحسین کردم چه آن را بر اصلی قرار داده بود قائم به ذات، بنیان آن بنا بر عقیدت مردمی بوده است که عرض زمین را متحرک دانسته و حرکت شبانه روزی را به فلک منسوب دانسته اند؛ که آن عقیدت شبهه ای است که تحلیلش در نهایت سختی است و قولی است که رفع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحبه است، در نقض آن شبهت و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهیدست باشند، هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود و این معنی مایه طعن ایشان نشود؛ زیرا که حرکت مرئیه چه از ارض دانند و چه از سما شناسند در ه رحال، به صناعت ایشان زیانی نرسد، اگر دفع شبهت در حیز امکان آید و در آن باب یارای دم زدن باشد، به افکار و انظار طبیعین فلاسفه منوط است. با توجه به توصیفات بیرونی از این اسطرلاب و نوع حرکت آن بی شک منظور از حرکت زمین و سکون کره سماوی، حرکت وضعی زمین است و برخلاف تصور برخی، این جمله ها بیانگر نظریه خورشید مرکزی و حرکت انتقالی زمین نیست. همچنین سند محکمی وجود ندارد تا نشان دهد خود سجزی بر این باور بوده است یا خیر و فقط با توجه به سخنان بیرونی می توان پنداشت که سجزی در نامه نگاری های خود با بیرونی چنین نظریه ای را مطرح کرده است.

عقیده سجزی به حرکت وضعی کره زمین در نیمه دوم قرن چهارم بیان شده است، یعنی در روزگاری که عقیده ثبوت و سکون زمین نزد تمام علما و حکمای مشرق و مغرب زمین پذیرفته شده بود؛ به این ترتیب، نه در زمان وی مورد قبول عموم قرار گرفت و نه در قرون پس از وی. عقیده حرکت شرایط زمین در مغرب زمین مدت ها بعد (قرن 15م) در آثار کوپرنیک و پس از او در قرن شانزدهم در آثار گالیله به طور جدّی مطرح شد.

ابو علی الحسن المراکشی، از دانشمندان سده هفتم هجری، در کتاب جامع المبانی و الغایات، ضمن توصیف اسطرلاب یاد شده، از بیرونی به علت ستایش و پذیرش نظر سجزی انتقاد کرده و گفته است: ابوریحان بیرونی گفته است که طراح این اسطرلاب ابوسعید سجزی است و اساس کار آن بر این است که زمین متحرک باشد و فلک با همه آنچه در آن است، جزء سبعه سیاره ثابت. بیرونی گفته است که این شبهه ای است که حل آن سخت است و این از وی عجیب می نماید که چگونه چیزی را سخت پنداشته است که بطلان آن بسیار آشکار است و این چیزی است که بطلان آن را ابوعلی سینا در کتاب الشفا و رازی در کتاب ملخص و دیگر کتاب هایش و دیگران اثبات کرده اند.

حتی اگر بپذیریم که سجزی چنین نظری داشته و بیرونی بر آن خرده نگرفته و آن را امری ممکن پنداشته است، دانشمندان اسلامی هیچ گاه به این موضوع چندان توجه نکرده اند.

سجزی در هندسه و فلسفه ریاضی و نجوم مقام برجسته و آثار و نظریات بدیعی دارد که تا به امروز کمتر مورد بررسی قرار گرفته است، ولی امروزه عده ای از پژوهندگان، هر یک بُعدی از کار های وی را مورد بررسی قرار داده اند و می توان گفت ابعاد مختلف نبوغ علمی وی در حال کشف شدن است. سجزی تبحّر فوق العاده ای در هندسه داشته است. پاسکال کروزه وی را از بزرگ ترین نمایندگان دورانی از تاریخ هندسه یعنی قرن های دهم و یازدهم میلادی می داند. سوتر وی را از بزرگ ترین هندسه دانان دوران اسلامی و هوخندایک، محقق هلندی، وی را از پرکارترین هندسه دانان این دوران می داند.

در فلسفه ریاضی می توان به نظریات وی درباره روش های حل مسائل هندسی اشاره کرد که در نوع خود بی نظیر است. وی به مسائل فلسفی در ریاضیات علاقه مند بوده و به مسائلی نظیر چیستی بی نهایت پرداخته است.

ابوسعید سجزی تألیفات بسیاری داشته که می توان آن ها را در دو دسته ریاضی و نجوم تقسیم کرد.

الف) آثار ریاضی

1. مساحة الاُکربالاکر، این رساله با دست خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس نگه داری می شود.

2. اجوبة عن مسائل سأل ها عنه بعض مهندسی شیراز، این رساله شامل 10 مسئله است و نسخه خطی آن به خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس محفوظ است.

3. رساله فی خواص الشکل المجسم الحادث من ادارة القطع الزائد و المکافی، سجزی این رساله را در پاسخ به ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل نوشته و موضوع آن خواص هذلولی وار و سهمی وار است. نسخه خطی این رساله نیز به خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس محفوظ است.

4. کتاب فی خواص المجسم الناقص و الزائد و المکافی، نسخه خطی این رساله در کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شود.

5. رساله فی خواص القبه الزائده و المکافیه، محفوظ در همان کتابخانه.

6. رساله فی وصف القطوع المخروطیه، نسخه ای از این رساله در لیدن نگه داری می شود، وپکه قسمتی از این رساله را در 1874 به زبان فرانسوی برگرداند.

7. رساله فی قسمة الزاویة المستقیمة الخطین بثلثة اقسام متساویه، نسخه ای از این رساله در لیدن محفوظ است و وپکه بخش هایی از آن را در کتاب جبر خیام، به زبان فرانسوی برگردانده است. یک نسخه خطی از این رساله نیز در کتابخانه دارالریاض قاهره محفوظ است.

8. کتاب عمل المسبع فی الدائره و قسمة الزاویة المستقیمة الخطین بثلثة اقسام متساویه، موضوع این رساله محاط کردن هفت ضلعی منتظم در دایره است و بخش دوم آنکه عنوانی مشابه رساله شماره 7 دارد مربوط به تثلیث زاویه است. نسخه ای از این رساله در کتابخانه دارالریاض قاهره محفوظ است و نسخه ای هم در کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شود. همچنین کارل شوی این رساله را در شماره هشتم مجله ایزیس، سال 1926، بررسی کرده است.

9. رساله فی اخراج الخطوط فی الدوائر الموضوعه من النقط المعطاة، این رساله شامل 13 مسئله هندسی است. از این رساله نسخه ای در پاریس محفوظ است و سدیو هم از روی همین نسخه آن را به فرانسوی برگردانده است.

10. رساله فی کیفیة تصور الخطی الذین یقربان و لایلتقیان، موضوع این رساله خطوط مجانب هذلولی است. رشدی راشد سال 1987م این رساله را بررسی و تحلیل کرده و به همراه ترجمه فرانسوی آن به چاپ رسانده است و مقاله ای درباره آن در کنفرانسی در مرکز تاریخ علوم و فلسفه عرب ایراد کرده است. یک نسخه از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شود.

11. رساله فی استخراج خط مستقیم الی الخطین المستقیمین المفروضین، نسخه هایی از این رساله در کتابخانه های چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شوند.

12. رساله فی جواب مسئله عن کتاب یوحنا بن یوسف من انقسام خط مستقیم بنصفین و تبیین خطاء یوحنا فی ذلک، این رساله از جمله رساله هایی است که به سید امیر ابوجعفر احمد بن محمد، شاهزاده بلخ تقدیم شده است. نسخه ای از این رساله به خط خود سجزی در کتابخانه پاریس محفوظ است.

13. رساله الی ابی علی نظیف بن یمن المتطبب فی عمل مثلث حادالزوایا من خطین مستقیمین مختلفین، این نسخه نیز به خط سجزی در کتابخانه پاریس نگه داری می شود.

14. رساله فی تسهیل ایقاع النسب المؤلفه الاثنی عشره فی الشکل القطاع المسطح بترجمه واحده و کیفیة الاصل الذبی تتولد منه هذه الوجوه، نسخه ای از این رساله در لیدن محفوظ است.

15. رساله فی الشکل القطاع، نسخه خطی این کتاب در کتابخانه بانکیپور محفوظ است. همچنین این کتاب در الرسائل المتفرقه فی الهیئه در حیدرآباد دکن در 1948 چاپ شده است. مقدمه این کتاب و قضایای پنجم و ششم آن به انگلیسی برگردانده شده و در جلد پنجم مجله تاریخ علوم عربی سال 1981م چاپ شده است. همچنین در انتها کتابی که در حیدرآباد چاپ شده، رساله ای با عنوان الشکل المتسع آورده شده که به ظاهر از سجزی است. موضوع این رساله ترسیم 9 ضلعی منتظم در دایره است.

16. تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده، این رساله در کتابخانه پاریس محفوظ است و سدیو هم عنوان قضایای آن را به فرانسوی برگردانده است. رساله حاوی 11 قضیه درباره هندسه و مخروطات است و سجزی در آن به دو تألیف دیگر خود، فی تعلیقات هندسه و فی خواص القطع الناقص، اشاره کرده است.

17. رساله فی البرهان الهندسی، نسخه ای از این کتاب در کتابخانه کارولا محفوظ است.

18. رساله فی الاخراج الخطوط من طرف القطر الدائره الی العمود الواقع علی خط القطر، نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگه داری می شود.

19. خواص الاعمده فی المثلثف نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

20. المدخل الی علم الهندسه، از این رساله نسخه ای در کتابخانه چستربیتی دوبلین محفوظ است. همچنین در کتابخانه قاهره کتابی با عنوان مقدمه فی الهندسه وجود دارد که به احتمال قوی همین کتاب است.

21. رساله فی خواص مربع القطر الدائره، نسخه هایی از این رساله در کتابخانه های چستربیتی دوبلین و رشید استانبول محفوظ است.

22. رساله فی جواب مسائل الهندسه، نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

23. رساله فی مسائل المختاره، این رساله درباره مسائلی است که ریاضی دانان شیراز و خراسان مطرح کرده بودند. نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

24. رساله فی اخراج خط مستقیم الی خط معطی من نقطة معطاه، نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگه داری می شود،25. رساله فی معرفة الخطین المستقیم و المنحنی، این رساله در کتابخانه دانشگاه کلمبیا در نیویورک محفوظ است.

26. رساله فی صنعة آلة تعرف بها الابعاد و عمل هذه الآلة، نسخه ای از این رساله در لیدن و نسخه ای دیگر در کتابخانه دانشگاه کلمبیا در نیویورک نگه داری می شود.

27. تعلیقات هندسیه، سجزی خود از این رساله در تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده نام برده است. نسخه ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین محفوظ است.

28. رساله ای بدون عنوان از سجزی که درباره مجانب های هذلولی است و در کتابخانه لیدن نگه داری می شود.

29. ثبت براهین بعض اشکال کتاب اقلیدس فی الاصول، این رساله در کتابخانه ایندیانا آفیس لندن محفوظ است. از سجزی رساله های متعددی با موضوع طرح برهان برای فصل های گوناگون اصول، با عناوینی مشابه این رساله، در دست است و در کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شود.

30. استدراک و شک فی الشکل الرابع عشر من المقالة الثانیة عشره من کتاب الاصول لاقلیدس، نسخه هایی از این رساله در کتابخانه های چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

31. رساله فی حل شک فی الشکل الثالث و العشرین من کتاب اصول، این رساله در کتابخانه رشید استانبول نگه داری می شود.

32. رساله فی الجواب عن المسائل التی سئل فی حل الاشکال المأخوذه من کتاب المأخوذات لارشمیدس، نسخه ای از این رساله در کتابخانه پاریس محفوظ است و سدیو هم مقدمه صورت قضایای آن را به فرانسوی برگردانده است.

23. برهان علی مسئله من کتاب ارشمیدس غیر ما اورده هو، این نسخه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است.

34 کتاب فی عم الاسطرلاب، این کتاب در چهار بخش است و نسخه ای از آن در کتابخانه سرای احمد استانبول نگه داری می شود.

35. رساله فی الخواص القطع الناقص، سجزی از این رساله در تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده نام برده است.

ب) آثار نجومی

1. کتاب ترکیب الافلاک، این کتاب به نام عضدالدوله دیلمی نوشته شده و مقدمه ای بر علم هیئت است. کتاب شامل سه فصل است که عبارت اند از فصل المدخل الی علم الهیئه؛ ذکر هیئة الافلاک؛ فی کیفیة تصویر ها و مقادیر ابعاد ها و اجرامها.

نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های لیدن مجلس شورای ملی ایران، آستان قدس رضوی و موزه لنینگراد محفوظ است.

2. رساله فی کیفیة صنعه الآلات النجومیة، نسخه ای از این رساله که مربوط به چگونگی ساخت ابزار نجومی است در کتابخانه سرای احمد در استانبول نگه داری می شود.

3. فی کیفیة صنعة جمیع الاسطرلابات، نسخه خطی این رساله در کتابخانه سرای احمد در استانبول نگه داری می شود. از جمله های ابتدایی رساله می توان نتیجه گرفت که سجزی این رساله را به ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل تقدیم کرده است.

4. رساله الی ابی محمد عبدالله بن علی الحاسب فی العمل بالاسطرلاب المسرطن، این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.

5. الاسطرلاب شیراز، نسخه ای از این رساله در کتابخانه ملی ایران محفوظ است.

6. کتاب العمل بالصفحیه الافاقیه، این رساله در کتابخانه ظاهریه دمشق نگه داری می شود.

7. رساله فی سمت القبله، نسخه ای از این رساله در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه داری می شود.

• احمد وقار؛ خوشنویسی از دیار فارس

منبع: آنا

مجله ابوذریون: مجله خبری و تحلیلی

مجله عکس: آشنایی با هنر عکاسی و تصویربرداری