حتی نگران معیشت خانواده نیروهای پاکسازی شده بود - راه ساری

به گزارش خبرنگاران، سیره شهید محمدعلی رجایی، هماره نزد کارگزاران و دولتمردان جمهوری اسلامی به عنوان یک معیار و تراز قلمداد شده است. از این روی و در سالروز شهادتش، خوانش سلوک وی در دوره کوتاه نخست وزیری و ریاست جمهوری، ضرور به نظر می رسد. در مقالی که پیش روی شماست، این مهم به مدد خاطرات برخی یاران و اطرافیان بازخوانی شده است. امید آنکه تاریخ پژوهان انقلاب و عموم علاقه مندان را مفید و مقبول آید.

اگر کسی متعرض اسلام می شد، کوچک ترین گذشتی نشان نمی داد!

عاتقه صدیقی همسر شهید محمد علی رجایی، در طول زندگی مشترک با آن بزرگ، شاهد بسیاری از کنش ها و واکنش های تربیتی وی بوده است. او در مقام بازگویی سیره آن دولتمردِ تراز، به نکاتی اشاره دارد که مجموعا می تواند مجموعه ای از خلقیات او را ترسیم کند:

ایشان انسان فوق العاده باپشتکار، مصمم و مقاومی بود. درباره خود و زندگی خود بسیار صرفه جو و در قبال دیگران، بسیار سخاوتمند بود. اگر کسی به خود ایشان آزار و اذیتی می رساند، به سرعت او را می بخشید و گذشت می کرد، اما اگر کسی به اسلام متعرض می شد یا جسارت می کرد، کوچک ترین گذشتی نشان نمی داد و به شدت مقابله می کرد. فوق العاده باحوصله، آرام و شکیبا بود. هرگز در قبال محبتی که به دیگران می کرد، انتظار تشکر و پاسخ و احترامی نداشت، اما خود را در قبال دیگران موظف به احترام و سپاس گزاری می دید. فوق العاده مخلص بود و جز رضای خدا هیچ چیزی را در نظر نمی گرفت و برای همه خیر می خواست.

بسیار کم حرف، پرکار، منطقی، انتقادپذیر، متواضع، عاطفی و بااحساس بود و همواره خود را در برابر رنج و استضعاف مردمان فرودست، مسئول می دانست و احساس می کرد به افراد انقلابی و کسانی که در راه به ثمر رسیدن آرمان ها و ارزش های انقلاب زحمت می کشند، مدیون است و باید به هر نحو ممکن دین خود را به آن ها بپردازد؛ به همین دلیل سعی می کرد بیشتر برای آن ها کار کند. بسیار آداب دان بود و در رفتارهای ظاهری و معاشرت ها، همه چیز را رعایت می کرد. بسیار متین و مؤدب و موقر بود. بسیار اهل مشورت بود و به آرا و نظرات دیگران احترام می گذاشت و اهمیت می داد. ابدا خودرأی نبود و به همین دلیل در کارها، کمتر گرفتار اختلاف و مشاجره با دیگران می شد.

بسیار انتقادپذیر بود و به دقت به نقدها دیگران گوش می داد و بلافاصله موضع گیری نمی کرد. بعد هم اگر انتقادی را بجا می دید، بلافاصله و بدون هیچ تعصبی به برطرف نقائص خود می پرداخت. اگر هم انتقاد بجا و غیرمنصفانه بود، گذشت می کرد. همواره کوشش می کرد باری از دوش دیگران بردارد و برای برطرف احتیاجهای مادی و معنوی دیگران بکوشد و حتی در مواردی که خود به چیزی احتیاج داشت، برطرف حاجات دیگران را در اولویت قرار می داد. هرگز وقتش را به بطالت نمی گذراند و از لحظه لحظه عمرش برای تقویت دانش و اطلاعات خود یا خدمت به دیگران بهره می برد.

هرگز با هدف به دست آوردن پست و مقام یا اهداف مادی یا شهرت، مسئولیتی را به عهده نمی گرفت و فقط خود را ملزم به ادای تکلیف شرعی می دانست و در راه انجام وظیفه، حتی از آبروی خود نیز می گذشت؛ از همین رو در ابتدای انقلاب، بدون توجه به سمت، به عنوان کفیل در وزارت آموزش و پرورش به کار پرداخت. برایش عنوان مشاغل مهم نبود و در هر جا که از عهده کاری برمی آمد، مشغول انجام وظیفه می شد. خاطرات در زندگی پرماجرای مشترک با ایشان فراوان اند. در ایامی که شهید رجایی در زندان قصر به سر می برد، نماز جماعت ممنوع بود!

عده ای از زندانیان مؤمن تصمیم می گیرند این مقررات ضددینی را بشنمایند و اقدام به برگزاری نماز جماعت می نمایند. رئیس زندان هم به این جرم، آنان را به زندان عادی می فرستد و با دزدها و قاتل ها و معتادها هم بند می نماید. در دیداری که با ایشان داشتم، ایشان تکه کاغذی را که روی آن شعری نوشته بود، به رغم مراقبت مأموران به شیشه چسباند و من سریع یادداشت کردم. آن شعر را به خاطر ندارم، اما مضمون آن مبارزه با دشمن و مقاومت در برابر آزار و اذیت های دشمنان اسلام و آزادی بود. ایشان در آن شعر مرا به مقاومت و صبر دعوت نموده و از من خواسته بود کاری نکنم که دشمنان تصور نمایند ضعیف شده و روحیه مقاومت خود را از دست داده ایم.

یک بار هم شبی در دوران نخست وزیری ایشان، در اطراف خانه ما تیراندازی شد و بچه ها سخت نگران پدرشان شدند! ایشان وقتی به خانه برگشت، با خونسردی تمام گفت: نگران نشوید، من اگر کشته شوم، سرمایه گذاری برای اسلام و انقلاب است! ایشان همواره دعا می کرد: خدایا! به من آنچه را که مصلحت هست عطا کن، نه چیزی را که خودم می خواهم، مرا به راهی هدایت کن که عاقبت به خیری برای خود و خانواده ام و مردم مملکتم را به همراه داشته باشد... همواره در برابر امر خدا، حالت تسلیم و رضا داشت. من حدود بیست سال با مردی زندگی کردم که جز رضای حق و جز خدمت به محرومان و فرودستان هدف و انگیزه ای نداشت و از همین روی جز شهادت، چیز دیگری را شایسته وی نمی دانستم.

نخست وزیر مثل پدر یک خانواده است!

آنچه تا به امروز بدان اشارت رفت، شمه ای از سلوک فردی و اجتماعی شهید رجایی بود. با این همه مناسب است که قدری، منش او را در دوران کوتاه نخست وزیری وریاست جمهوری مرور کنیم تا بدانیم که آیا سِمت، بر خلقیات وی تاثیری نهاد یا خیر؟ دکتر ناصر رضایی از همکاران و مراودان او، در این باره چنین می گوید:

بنی صدر دائما مزاحم فعالیت ایشان و نمی گذاشت ایشان کارش را انجام بدهد. یک روز من در اتاق ایشان بودم و دیدم تلفنی با بنی صدر صحبت می نماید و می گوید: من وقتی وزیر امور خارجه، وزیر بازرگانی، وزیر اقتصاد و دارایی ندارم، چگونه می توانم دولت را اداره کنم؟ این درست مثل این است که بگویند مدرسه ای را بدون مدیر و ناظم و دفتردار اداره کن!... شهید رجایی خیلی خوب می دانست که بنی صدر درباره وزرا تعلل و کارشکنی می کرد تا او را در تشکیل کابینه و اداره کشور ناتوان جلوه بدهد.

او روزهای فوق العاده دشواری را سپری می کرد. ایشان که در زندان های رژیم ستمشاهی به مرد پولادین ملقب شده بود، این روزها هر بار که می دیدمش، نسبت به دفعه قبل لاغرتر و ضعیف تر شده بود! اگر عکس های آن دوره را مرور کنید، خواهید دید که در تمام عکس ها کسل است؛ چون بنی صدر به عناوین مختلف ایشان را اذیت می کرد! از دیگر خاطراتم این است که ایشان مرا مأمور رسیدگی به مسئله پاکسازی ها کرد. می گفت: پاک سازی هایی که تا به حال شده، 95 درصد درست است، ولی باید فکری به حال آن 5 درصد کرد؛ برو ببین برایشان چه کار می توانی بکنی؟ من می گفتم: آقا! این ها اگر پرونده سالمی داشتند که پاک سازی نمی شدند. گفت: نخست وزیر مثل پدر یک خانواده است که بچه ناخلف خود را نصیحت و هدایت می نماید و سعی دارد به هر شکل ممکن او را برگرداند، ولی اگر هم برنگشت و نهایتا مجبور شد او را از خانه بیرون بیندازد، اسمش را که از شناسنامه خودش خط نمی زند.

آن ها هم زن و بچه دارند و من وظیفه دارم برایشان کاری بکنم... در دوره های بعد هم با اینکه مشغله های ایشان خیلی زیاد بود، دائم از من می پرسید: در خصوص پاک سازی شده ها چه کردی؟ بسیار نگران کسانی بود که تکلیفشان معلوم نبود و می گفت: حق ندارید به اسم انقلاب اسلامی، یک عده را معطل نگه دارید و خرج زن و بچه اش را قطع کنید! بالاخره برای حل و فصل نهایی این مشکل، به پیشنهاد ایشان طرحی را تهیه کردیم و به هیئت دولت بردیم و روی آن کار کردیم. ایشان خیلی در این زمینه یاری کرد و روزی که کار به ثمر رسید، واقعا چنان با خوشحالی خدا را شکر کرد که من مدت ها بود چنین حالی را به ایشان ندیده بودم.

رفتار شهید رجایی به قدری متواضعانه و دلسوزانه بود که واقعا جای دلخوری برای کسی باقی نمی گذاشت. یادم هست قرار بود حکم ریاست جمهوری ایشان توسط امام تنفیذ گردد. من از دوستان پرسیدم: آیا می گردد در جلسه تنفیذ شرکت کنیم؟ آن ها به من گفتند که: جلسه محدود است! من واقعا شوق دیدار امام را داشتم و از شنیدن این خبر خیلی کسل شدم. وقتی به اخبار ساعت 2 بعدازظهر گوش دادم، از صدای تکبیرها فهمیدم که عده زیادی در آن جلسه شرکت داشتند و واقعا از شهید رجایی دلخور شدم که چرا مرا خبر ننموده، بعد هم در اولین دیداری که با ایشان داشتم، گله کردم: فقط من زیادی بودم؟ شهید رجایی با همان تواضع و مهربانی همیشگی اش گفت: خودت بهتر می دانی که در این گونه موارد، آدم حکم داماد را در شب عروسی اش پیدا می نماید که هیچ کاره است و بقیه او را این طرف و آن طرف می برند؛ من واقعا هیچ کاره بودم و تقصیری نداشتم!...

این خاطره را از این جهت عرض کردم که بگویم ایشان این قدر راحت به دیگران امکان می داد که با ایشان این طور صحبت و حتی از ایشان گلایه نمایند و تازه عذرخواهی هم می کرد! قرار شد دفعه بعد با ایشان خدمت امام بروم که متأسفانه نشد!.

اگر تمام عمرمان را صرف تربیت معلم کنیم، باز هم کاری انجام نداده ایم!

شهید محمد علی رجایی بیش و پیش از هر سمتی، خود را آموزگار می انگاشت. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بیش از هرچیز، توان خویش را مصروفِ اصلاح نظام آموزشی کشور نمود. کاظم نائینی از یاران آموزش و پرورشی او، در این باره روایت می نماید:

آموزش و پرورش و ارتقای سطح علمی و مهارت و در کنار آن ها تقویت فرآیند علمی ایران و نیز تعهد و مسئولیت پذیری دانش آموزان، دغدغه تمام عمر شهید رجایی بود. ایشان افرادی را در انجمن اسلامی معلمان شناسایی نموده بود و به محض ورود به وزارت آموزش و پرورش، اصلاحات اساسی را آغاز و افراد شایسته، مسلمان، متعهد و متدین را جایگزین افراد قبل کرد و آنان را در رأس آموزش و پرورش استان ها قرار داد و اختیارات کافی هم به آن ها داد که رؤسای شهرستان های تابعه و مناطق را از میان افراد انقلابی و دلسوز و کاربلد ناحیه خود، انتخاب و منصوب نمایند.

ایشان در دولت موقت، کفیل آموزش و پرورش بود و از تجربه های بیست ساله خود در آموزش و پرورش برای اصلاح و بهبود وضع موجود نهایت استفاده را کرد. او بیش از هر کسی، از مسائل و دردهای تشکیلات بزرگ و غول آسای آموزش و پرورش خبر داشت و خود شخصا تدریس در کلاس های ابتدایی تا سال های انتها دوره متوسطه را در مدارس جنوب شهر تجربه نموده بود و در کار خود متخصص بود و دقیقا می دانست عیب کار کجاست.

او مشکل اصلی همه دستگاه ها، به ویژه آموزش و پرورش را سوء مدیریت تشخیص داده بود و سعی می کرد با گماردن افراد دلسوز و مومن به انقلاب این اشکال را مرتفع سازد. مشکل دیگر آموزش و پرورش، شرایط معلمان بود. شهید رجایی اعتقاد داشت که اگر ما تمام عمر خودمان را هم صرف تربیت معلمان باوجدان، باسواد، متعهد و مسئول کنیم، باز هم کاری انجام نداده ایم! این حرف را تمام کسانی که در طول سال ها همکار او بوده اند، به خاطر دارند که همواره می گفت: جا دارد که آدم لباس تنش را هم که شده بفروشد و خرج تربیت معلم کند؛ چون آینده کشور در دست معلمانی است که شاگردان کارآمدی را تربیت می نمایند.

اولین کاری که ایشان کرد این بود که تعهدها را لغو و به دانشجویان مراکز تربیت معلم و دانشسراها ابلاغ کرد که فرقی با دانشجویان دیگر ندارند و تعهد دبیری کار بی فایده ای است. آن ها اگر پس از فارغ التحصیل شدن لیاقت احراز شغل معلمی را داشتند، استخدام و از امکانات مادی و معنوی شغل معلمی برخوردار خواهند شد، ولی اگر شایستگی نداشتند، سپردن سرنوشت نونهالان کشور به دست آن ها صحیح نیست و وظیفه انقلابی به ما حکم می نماید که جلوی نفوذ این افراد را به بدنه آموزش و پرورش بگیریم. ایشان در این زمینه واقعا فشار زیادی را هم تحمل کرد و اهانت های زیادی به ایشان شد، ولی با قاطعیت در برابر نفوذ گروهک های منحرف به بدنه آموزش و پرورش جلوگیری کرد.

وقتی کسی درباره تربیت معلم صحبت می کرد، با دقت گوش می داد و دائم در فکر پیدا کردن کسانی بود که مثل خود او عاشق معلمی باشند و این حرفه را صرفا وسیله ای برای کسب درآمد نبینند و سرنوشت آینده نونهالان کشور برایشان مهم باشد. شهید رجایی به شکلی مستمر از مراکز تربیت معلم دیدن و با هر سخنرانی در این مراکز، شور و شوق و احساس تعهد جدیدی را در مسئولان و دانشجویان ایجاد می کرد. بی جهت نیست اگر بگوییم که عشق اول او، رسیدگی به شرایط تعلیم و تربیت کشور بود.

شهید رجایی مثل اغلب سران نظام، خط فکری ضد انقلاب به ویژه رویکرد انحرافی بنی صدر را شناخته بود و می دانست که او درصدد صدمه زدن به انقلاب است؛ به همین دلیل کوشش کرد در تریبون مجلس، با به کارگیری تمام نیروهای مردمی، در برابر این گونه انحرافات بایستد و جلوی ضربه دیدن انقلاب را بگیرد. اگر امثال شهید رجایی در مجلس یا نخست وزیری حضور نداشتند، بنی صدر و اعوان و انصارش می توانستند کار را پیش ببرند و او با اتکا به یازده میلیون رأی، دست به تخریب های غیرقابل جبرانی می زد، اما شهید رجایی به میدان آمد و با روینمودهای مستدل و متین و به همراه دیگر مسئولان انقلابی، زمینه های خلع بنی صدر را فراهم کرد و بعد هم خود با نزدیک به پانزده میلیون رأی به ریاست جمهوری رسید.

سه نهاد آموزش و پرورش، ارتش و دادگستری، از سایر نهادها مهم تر هستند

در آنالیز سیره تربیتی شهید رجایی، همان بِه که از منظر وی به نظام آموزشی کشور یاری گرفت. او در دوره ای کفالت آموزش و پرورش را بر عهده گرفت، از سال ها تجربه معلمی خویش بهره جست و به ایجاد تحول در این مجموعه پرداخت. حسن عسگری راد از همکاران شهید رجایی، دراین باره خاطراتی به توضیح ذیل دارد:

ایشان تصمیم داشت با توجه به تجربیاتی که در آموزش و پرورش داشت، تحولی در جهت انقلاب در آنجا پایه ریزی کند و معتقد بود که باید با توجه به رهنمودهای امام، نظام آموزشی را تغییر داد تا پس از چند سال ثمرات آن معلوم گردد.

ایشان ابتدا به مسئله گزینش معلمان سر و سامان داد؛ زیرا اعتقاد داشت که معلم حیاتی ترین نقش را در زمینه انقلاب دارد. می گفت: کتاب فقط نقش یک وسیله را دارد؛ اگر بهترین کتاب را هم به یک معلم بد بدهی بی نتیجه است، اما یک معلم خوب حتی با یک کتاب بد هم می تواند انسان های مفیدی را بسازد. واقعیت هم این است که معلمان خوب با همان کتاب های طاغوتی توانسته بودند جوانان انقلابی تربیت نمایند.

نمونه اش هم دبیری به اسم آقای راسخی بود که قبل از انقلاب توانسته بود انجمن اسلامی خاصی را در بهشهر درست کند و نتیجه کارش این بود که جوانان بهشهر عموما حزب اللهی بودند و گروهک ها هم نتوانستند در آنجا کاری انجام بدهند. ابتدا در جمع آوری نیروهای کارآمد و مؤمن یاری می کردم، سپس در برنامه ریزی های آموزشی با ایشان همکاری کردم، اما ایشان درباره کتاب های درسی دغدغه داشت و برای سر و سامان دادن به آن ها مرا به آن بخش فرستاد. من هم در سازمان تحقیقات و برنامه ریزی در خصوص فراوری و توزیع کتب درسی آغاز به فعال بودم که خوشبختانه نتایج مفیدی را به بار آورد. بعد هم که ایشان نخست وزیر شد، تمام وقت در خدمتشان بودیم.

ایشان البته مدت زیادی در آموزش و پرورش نبود و فرصت پیدا نکرد همه برنامه هایش را پیاده کند، اما در دوره ای هم که نخست وزیر بود، همچنان دغدغه تحول در آموزش و پرورش را داشت و مسائل را با دقت دنبال می کرد. خوشبختانه شهید باهنر در آموزش و پرورش، برنامه های شهید رجایی را دنبال کردند و به خصوص آموزش و تربیت معلمان کارآمد را در سیستم تربیت معلم به سروسامان درستی رساندند. شهید رجایی معتقد بود که سه نهاد آموزش و پرورش، ارتش و دادگستری از سایر نهادها مهم تر هستند و درست هم می گفت. واقعا اگر این سه نهاد کارشان را درست انجام بدهند، بخش اعظم مسائل اساسا پیش نمی آیند که احتیاجی به اصلاح آن ها باشد. ایشان در بین این سه نهاد، مهم ترین نقش را به آموزش و پرورش می داد و می گفت: در این نهاد سر و کار ما با قلب و روح دانش آموز است که اگر درست تربیت گردد، آینده کشور تضمین می گردد.

اگر وظیفه حکم نمی کرد، به نظر من ایشان شخصا علاقه داشت تا آخر عمر در آموزش و پرورش بماند و معلمی نماید. حتی نماینده شدن ایشان در مجلس شورای اسلامی هم در جهت تقویت نقش معلمی بود و می خواست از آن فرصت برای ارتقای تعلیم و تربیت یاری بگیرد. ایشان معتقد بود که نظام آموزشی قبل از انقلاب، مروج فرهنگ استعماری بوده و باید واحدی وظیفه تبیین و گسترش فرهنگ استقلالی اسلامی را به عهده بگیرد و در کنار امر آموزش، نقش پرورش را در مدارس ایفا نماید. البته امور تربیتی، متأسفانه در مسیری که ایشان طراحی نموده بود پیش نرفت و برخی از تندروی ها موجب شد که نقش امورتربیتی درست عملی نگردد و این بخش مهم تضعیف و گاهی به ضد خود بدل گردد.

در دوران نخست وزیری ایشان، چند بار از درگیری مسئولان امور تربیتی با سایر مسئولان مدارس و حتی شاگردان اخباری به ایشان می رسید که بسیار مکدرشان می کرد و می گفت: اینکه نقض غرض است! حتی چند بار هم این گونه افراد از ایشان درخواست دیدار کردند که نپذیرفت. می گفت: این نوع رفتارها، ما را از هدفی که در ایجاد امور تربیتی داشتیم دور می نماید.

منبع: خبر گزاری مشرق

مجله ابوذریون: مجله خبری و تحلیلی

مجله عکس: آشنایی با هنر عکاسی و تصویربرداری